Koreya Respublikası

Koreya Respublikası, rásmiy bolmaǵan atları: Qubla Koreya, Koreya (hangul: 대한민국, hanja: 大韓民國, tɛː. han. min. ɡuk̚), tıńlańⓘ) Shıǵıs Aziyada, Koreys yarım atawında jaylasqan mámleket bolıp tabıladı. Arqadan Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası menen shegaralas. Paytaxtı - Seul qalası. Aglomeraciyası xalqı boyınsha jáhánde ekinshi orında turadı. Koreya jáhánniń eń áyyemgi civilizaciyalarınan biri bolıp tabıladı; onıń aymaǵında Tómen Paleolit dáwirinde-aq adamlar jasaǵanlıǵı málim. Úsh Koreys Korolliginiń 668-jıldaǵı birlesiwinen tap 1910-jılǵa shekem koreys xalqı pútin mámlekette jasadı. Koreya bóliniwinen keyin 1948-jılı Qubla Koreya mámleketi jaratıldı. Koreys Urısınan keyin Koreya Respublikası ekonomikası kúshli ósiwdi basınan keshirip, mámleket Úlken Jigirmalıq qatarına kirdi. Búgingi kúnde Qubla Koreya Tórt Aziya Barslarınan biri, dep esaplanadı. Qubla Koreya BMT, JST, OECD, APEC sıyaqlı shólkemler aǵzası, AQSh nıń jaqın sheriklerinen biri bolıp, xalıqaralıq siyasatta aktiv qatnasadı. Qubla Koreya ekonomikası joqarı texnologiyalar hám qolay infrasistemaǵa tiykarlanǵan, Samsung, LG, Hyundai-Kia sıyaqlı koreys birlespeleri elektronika, avtomobil, keme, mashina hám robotlar islep shıǵaradı. Qubla Koreya sonıń menen birge bilimlendiriwi aldıńǵı mámleketlerden biri bolıp, xalqı ilimiy sawat dárejesi boyınsha jáhánde birinshi, matematikalıq sawat boyınsha bolsa ekinshi orında turadı.

Tariyxı

Tiykarǵı maqala: Koreya tariyxı

Arxeologiyalıq tabılǵan zatlar dáliline tiykarınan Koreysler Koreya yarım atawın Dáslepki Paleolit dáwirinde iyelegen. Koreya tariyxı eramızdan aldınǵı 2333-jıl Tanginniń ápsanalıq tárizde Kochosonǵa tiykar salıwı menen baslanadı. Tanginniń patshalıǵı „Choson“ dep atalǵan (biraq, házirgi kúnde jaqın dáwirdegi Choson dinastiyasınan parıqlaw ushın Kochoson yamasa Áyyemgi Choson dep ataladı). Kochoson Koreya yarım atawı arqası hám Manjuriyanıń bir bólegin iyelewge shekem keńeydi. Qıtaydıń Han dinastiyası menen bir neshe urıslardan keyin, Kochoson bóleklenip, bir neshe mámleketlerge bólinip ketti hám Koreyanıń Úsh Korollik Tımsalı dáwirine alıp keldi. Úsh Korollik tımsalı dáwiri dawamında Buyo, Okcho, Dongyo hám Samhan birlespesi Koreya yarım atawı hám qubla Manjuriyanı iyelep aldı. Áyne usı dáwirde Úsh Korollik gúllendi.

Úsh Korollik dáwiri

Eramızdan aldınǵı 57-jıllarda Úsh Korollik baslandı hám Silla 668-jılda Koguryo ústinen yarımvatawdı birlestirgenge shekem keńeyip bardı. Bul dáwirde Koguryo, Pekche, Silla hám Kaya yarım atawǵa húkimranlıq etti. Lekin Koruryo ulıwma alǵanda úsh korolliktiń eń kúshli hám eń úlkeni edi. Eń gúllegen dáwirinde Koguryo Manjuriyadaǵı Qıtay jerlerine hújim etti hám iyelep alıp úlken jerge húkimranlıq etti. Koguryo Vey, Shuy hám Tang sıyaqlı qıtaylar menen bir neshe ret urıs etti hám shegindi, 668-jıl, Shilla-Tang Awqamı waqıt ótiwi menen korollikti qulatıwǵa alıp keldi. Eramızdan aldınǵı (e. a.) II ásirde qıtay jazıwı („hanja“) ieroglifin qabıllawı, eramızdıń IV ásirinde Buddizmniń kirip keliwi Koreyanıń Úsh Korolligine tereń tásir kórsetedi. Koreysler keyinirek bul tásirdi Yaponiyaǵa ótkerdi. 667-jılda Úsh Korolliktiń Silla tárepinen birlestiriliwi Arqa-Qubla Mámleket dáwirine alıp keldi. Koreya yarım atawın Silla, Manjuriyanı bolsa Balhe basqardı. Birlesken Shilla dáwiri Koreyanıń mádeniyatı eń rawajlanǵan, yaǵnıy mádeniy oyanıw dáwiri esaplanadı. Shayırlıq hám kórkem ónerge kúsh berildi. Birlesken Silla tınısh qatnas alıp bardı sebebi Song dinastiyası aggressiv emes edi. Bul dáwir dawamında Koreya hám Qıtay ortasında qatnaslar jaqsı boldı. 935-jılda Birlesken Silla ishki dawlar tásirinde bóleklenip ketti hám aqırǵı korol Koryoǵa táslim boldı.

Koryo Korolligi

Koryo mámleketine 918-jılda tiykar salınǵan hám 936-jılda pútkil yarım atawdı birlestirip birden-bir mámleketke aylandırıladı. „Koryo“ sózi házirgi „Koreya“ atına tiykar boldı. Bul dinastiya wákilleri yarım atawdı 1392-jılǵa shekem óz qol astında ustap turadı. Bul dinastiya wákilleri basqarıwı dáwirinde tiyisli nızamshılıq tiykarları da islep shıǵıldı. Buddizm pútkil yarım ataw boylap keń tarqaldı. Biraq 1231-jıldan sol dáwirde oǵırı kúshli bolǵan mongollar imperiyası Koryo mámleketine hújimlerdi baslaydı, 25 jıllıq qarsılıqtan keyin Koryo patshası mongollarǵa táslim bolıwǵa májbúr boladı. 80 jıl dawamında Koreya mongollar basqarıwı astında jasaydı. XIV ásirdiń ortalarına kelip mongollar imperiyası az-azdan kúshsizlenip baslaydı, hár túrli ishki gúresler sebepli páseńlewge júz tutıp baslaydı, bul bolsa álbette Koryo koroli Konminǵa qol keledi hám ǵárezsizlikti qolǵa kirgizip mongollardı mámleket aymaǵınan quwıp shıǵaradı. Qıtayda Yuan dinastiyası páseńlewge júz tutıp Min dinastiyası mámleketi basqarıwına kelip Koreya mámleketi jańa dinastiya Vassali ekenligin tán aladı (1368-jılda). Sonday bolsa da Koreya armiyası generalı Li San Ge Zimnan Yuan dinastiyasın qollap quwatlap turadı, bul bolsa álbette óz nátiyjesin beredi. Kerekli jardemdi alǵan Li San Ge Koryo dinastiyasın tamamlap Choson atı astında 1392-jılda jańa mámleketke tiykar saladı.

Choson Korolligi

Choson mámleketi paytaxtı retinde Xanson qalası (házirgi Seul) saylanadı. 1394-jılda bolsa rásmiy din retinde Konfuciylik qabıl etiledi (Konfuciylik dinine dáslep Qıtayda Konfuciy degen adam tiykar salǵan). XV ásirde bolsa Korol Sejong tárepinen házirgi koreys álipbesi „Hangul“ ǵa tiykar salınadı. Choson 1582-jıldan 1598-jılǵa shekem yaponlardıń turaqlı hújimlerinen azmaz kúshsizlenedi. 1627 hám 1636-jıllarda Manjuriyada qarar tapqan Sin dinastiyasınıń Chosonǵa etken hújimlerinen keyin Choson mámleketi Sin imperiyası Vassalına aylanadı. Sin imperiyası Qıtaydaǵı Min dinastiyasın tamamlap taxtqa kelgen jáne bir Qıtaydı basqargan dinastiyalardan biri. Mámleket ishki basqarıwında konfuciylerdiń tásiri oǵırı kúsheyip ketedi, bul da mámlekettiń páseńlewge júz tutıwına sebep boladı. XIX ásirdiń ekinshi yarımına kelip Yaponiya úlgisindegi batıslasıw (evropalasıw) reformaları keń qulash jayadı. Ásirese bul reformalarda aqsúyek Pak Kyu Su aktiv qatnasadı, biraq onıń óliminen keyin bul reformalar toqtap qaladı. 1893-1895-jıllarda Koreyada revolyuciyalıq háreketler baslanadı. Revolyuciyashılar korol administraciyasınan yaponlarǵa qarsı Qıtaydan járdem sorawdı talap etedi, sonnan keyin korol Qıtaydan járdem soraydı. Qıtay óz armiyasınıń bir bólimin koreyslarǵa járdem ushın jiberedi. Bul bolsa Qıtay hám Yaponiya urısın keltirip shıǵaradı (1894-95-jıllarda boladı). Nátiyjede urıs Yaponiya jeńisi menen tamamlanadı, Koreya bolsa ámelde Yaponiya protektoratı astına túsip qaladı.

Yaponiya anneksiyasi

1904-jılda rus-yapon urısı baslanadı. Eger Koreya rásmiy túrde urısta qatnaspaǵan bolsa da, barlıq teńiz hám qurǵaqlıqta alıp barılǵan urıslar tiykarınan Koreya aymaǵında yamasa shegarasında alıp barıldı. Urıs Manjuriya aymaǵına kóshkende Koreya aymaǵı pútkilley yapon áskerleri qamalı astında qaladı.

Koreyanıń bóliniwi

Rus-yapon urısı tawsılǵannan keyin, eger koreys-yapon tınıshlıq pitimi dúzilgen bolsa da, ámelde Koreya Yaponiya protektoratı astına ótedi hám derlik ǵárezsizligin joǵaltadı. 1910-jılǵa kelip Yaponiya Koreyanı tolıq basıp aladı, nátiyjede Koreya tolıq Yaponiyaǵa ótedi. 1945-jılda Yaponiyanıń Ekinshi jáhán urısında jeńiliske ushırawı, Koreyadaǵı yaponlar basqarıwınıń tamamlanıwına alıp keledi. Biraq Koreyanıń arqa bólimin SSRI, qubla bólimin bolsa AQSh iyelep aladı.

Qubla Koreya tariyxı

1945-jılda SSRI hám AQSh Koreyanı birgelikte basqarıw tuwrısında shártnamaǵa qol qoyadı. Eki úlken mámleket Koreyanı 38-parallel sızıǵınan bólisip aladı. 1950-53-jıllarda bolıp ótken Koreya urısı Arqa hám Qubla arasında áskeriysizlestirilgen aymaq ótkeriliwine sebep boladı. Solay etip bir pútkil Koreya mámleketi arqada Kommunistlik basqarıwlı Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası hám qublada kapitalıstlik basqarıwǵa iye bolǵan Koreya Respublikasına bolınıp ketedi.

Birinshi respublika

Koreya Respublikasına 1948-jıl 15-avgustta tiykar salınǵan. Li Sin Man bolsa Koreya Respublikasınıń birinshi prezidenti etip tayınlanadı, áyne sol jıldıń 9-sentyabrinde Kim Ir Sen basshılıǵındaǵı Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası (KXDR) dúziledi. 1948-jıl Koreya Respublikasınıń birinshi Konstituciyası da qabıl etiledi. Birinshi Respublika basqarıw dáwiri BMSh, Qıtay hám SSRI niń qurallı kúshleriniń aktiv qatnası menen bolǵan Arqa hám Qubla Koreya urısı menen táriyplenedi. Bul urıs nátiyjesinde eki koreys mámleketi de úlken materiallıq hám ekonomikalıq shıǵın kóredi. Birinshi respublika 1960-jılı aprel revolyuciyasınan keyin tamamlanadı.

Ekinshi respublika

Studentler revolyuciyasınan keyin waqtınshalıq mámleket basqarıwına Ho Chon atlı shaxs keledi. 1960-jıl 29-iyulda saylaw bolıp ótedi hám onda Demokratiyalıq partiya jeńiske erisedi. Bul bolsa Ekinshi Respublikanıń baslanıwına sebep boladı hám prezident etip Yun Bo Son saylanadı.

Áskeriy húkimet

Ekinshi Respublika Mámleket basshılarınıń jeńissiz alıp barǵan siyasatı áskerlerge unamaydı, bul bolsa áskerlerdiń kóteriliwine sebep boladı. 1961-jılı áskeriy tónkerilis boladı hám mámleket tóbesine general-mayor Pak Chon Hi keledi. Áskerler húkimeti mámleketti demokratiyalıq basqarıwǵa ótkeriwge tilekles boladı, bul bolsa 1963-jılda saylawǵa alıp keledi. Saylaw nátiyjelerine kóre general Pak Koreya Respublikası prezidenti etip saylanadı.

Úshinshi respublika

Úshinshi Respublika dáwirinde Yaponiya menen tınıshlıq shártnaması dúziledi. Koreya Respublikası óz aymaǵında AQSh áskeriy bazalarınıń jaylasıwına nızamlı tárizde ruxsat bergennen keyin, AQSh penen bolǵan baylanısları jáne de kúsheyedi. Onnan tısqarı, Koreya Respublikası AQSh áskerleriniń Vyetnamda alıp barǵan urısında 320 000 ásker menen qollap-quwatlap turadı, yaǵnıy Koreya Respublikası óz áskerlerin Vetnamǵa AQSh áskerlerine járdem beriw ushın jiberedi. Bul bolsa óz nátiyjesin bermey qalmaydı, AQSh Koreya Respublikasın hár tárepleme qollap-quwatlap baslaydı. Ekonomika tezlik penen kóterilip basladı, ayırım ekonomikalıq reformalardıń ótkeriliwi jalpı milliy óniminiń ósiwine alıp keledi.

Tórtinshi respublika

Tórtinshi respublika 1972-jılı Yusin Konstituciyasınıń qabıl etiliwi menen baslanadı. Bul konstituciya prezidentlik basqarıwdı jáne de bekkemleydi hám keń kepillikler beredi. Bul dáwir júdá tez ósip baratırǵan Koreya Respublikası ekonomikasınıń regressiyaǵa ushırawı menen xarakterlenedi.

Besinshi respublika

1979-jılda general Pak óltiriliwi menen Koreya Respublikasında uzaq jıllarǵa sozılǵan siyasiy krizis baslanadı. 8 jıl dawamında xalıq demokratiya ushın gúres júrgizedi. Uzaq dawam etken gúreslerden keyin 1987-jılda Koreya Respublikasında demokratiyalıq saylawlar ótkeriledi. 1988-jılda Seulda Olimpiada oyınları ótkeriledi. Sol jıllarda Qıtay hám Sovet Awqamı menen baylanıslar tiklenedi. 1992-jılda demokratiyalıq jol menen Kim Yon Sam saylanadı. Biraq onıń basqarıwı dáwirinde mámleket hámeldarları arasında paraxorlıq ele de kúsheyip ketedi, bul bolsa mámleketti jáne siyasiy krizis jaǵasına alıp keliniwine sebep boladı. 1997-jıl Koreya Respublikası ushın oǵırı áwmetsiz jıl boladı. Koreya Respublikası ekonomikası rawajlanıwı tómenlep baradı, Von (Koreya Respublikası pul birligi) qádiri túsip ketedi. Turizm aǵımı da azayıp baradı. 1998-jıl fevral ayında prezidentlik saylawı aldınan ekonomikalıq hám demokratiyalıq reformalar ótkeriwi, Arqa Koreya menen baylanıslardı qayta tiklew tuwrısında wádeler bergen Kim De Chjun jańa prezident etip saylanadı. 1998-jıldıń ortalarına kelip Koreya Respublikası aqırǵı 20 jıl ishinde ushıramaǵan ekonomikalıq krizis baslanadı, jumıssızlıq hám inflatsiya (puldıń qádirsizleniwi) kúsheyip ketedi. Biraq prezident óz wádelerin orınlawı sebepli tez arada jáne Koreya Respublikası ekonomikası kóterilip baslaydı. Arqa Koreya menen dáslepki ret baylanıslar ornatıladı. 2000-jılda Koreya Respublikası prezidenti jeke KXDR na rásmiy keledi, bul bolsa eki mámleket arasında azǵantay bolsa da jıllılıqtı payda etedi. Áyne usı prezident basqarıwı dáwirinde Evropa Awqamı menen siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslar jáne de rawajlanadı. 2002-jıl prezident Kim De Chjunǵa tınıshlıq baǵdarı boyınsha Nobel sıylıǵı tapsırıladı.

2002-jılda bolsa jańa prezidentlik saylawları ótkeriledi, onda No Mu Xyon jeńiske erisedi. Onıń prezidentlik basqarıwı dáwirinde Koreya Respublikası ekonomikası talay rawajlanadı. Biraq 2004-jıl 12-martta Qubla Koreya Milliy Assambleyası (Koreya Respublikası parlamenti) wákilleri Prezident No Mu Xyonni paraxorlıq hám ayırım shaxslarǵa siyasiy qáwenderlikte ayıplap oǵan qarsı dawıs beredi. Biraq prezidentti qollap-quwatlap turıwshı Uri siyasiy partiyası Parlamenttiń prezidentke qarsı dawısların boykot etedi. Bul jaǵday mámlekette parlament saylawlarınıń múddetinen aldın ótkeriliwine sebep boladı hám 2004-jıl 15-aprelde saylawlar ótkeriledi. Saylaw nátiyjelerine kóre Uri partiyası parlamenttegi 299 orınnan 152 orındı iyeleydi. 18 jıl degende parlamentte bir partiya kópshilik mandattı iyeleydi. Biraq 2005-jılda ótkerilgen saylawlarda Uri partiyası parlamenttegi kópshilik mandatın joǵaltadı. 2008-jılda ótkerilgen saylaw nátiyjelerine kóre Seul qalasınıń burınǵı hákimi Li Myon Bak prezident etip saylanadı.

Jaylasıwı hám ıqlımı

Geografiyalıq jaylasıwı

Koreys yarım atawı Aziyanıń shıǵıs aqırında jaylasıp, uzınlıǵı 1100 kilometrdi quraydı. Batıstan Tınısh okeanı menen, arqadan bolsa Qıtay hám Rossiya menen shegaralas. Koreyanıń shıǵıs tárepinde Shıǵıs Teńiz bolıp, onıń artında Yaponiya jaylasqan. Jeriniń 70 payızın tawlar iyelep, jaǵa jaǵalap 3000 ǵa jaqın atawlar tarqalǵan. Koreyanıń jer maydanı 222 mıń 154 km2 bolıp, úlkenligi shama menen Ullı Britaniya yamasa Rumıniyaǵa teń. Bul maydannıń 45,5% i yamasa 100 mıń km2 nan awıl xojalıǵında paydalanıw múmkin. Tawlıq rayonlar pútkil maydannıń shama menen úshten eki bólegin dúzip, Portugaliya, Majarstan yamasa Irlandiya maydanınday dewge boladı. Tebeksan taw shınjırı shıǵıs jaǵa boylap sozılıp, Shıǵıs teńiz kúshli tolqınları tárepinen juwılıp turadı. Bul soqqı astında úlken jartas hám jartas atawlar payda bolǵan. Batıs hám qubla jaǵalar bolsa qıya jarlıq. Jarlıqlar boylap jaǵaları ápsanawiy kesilgen buǵazlı jaqın atawlar jaylasqan. Yarım atawda sonday kóp dárya hám súwretler sızılǵan tawlar bar, soǵan koreysler kóbinese óz mámleketin shıraylı altın reń úzindilerge salıstırǵan. Tawdıń eń biyik shıńı Arqa Koreyada jaylasqan Pektusan bolıp, Qıtay shegarası boylap teńiz betinen 2744 m biyiklikke kóterilgen. Pektusan tawında ósken vulkanlar bolıp, onıń awızında „Chonji“ dep atalǵan úlken kól payda bolǵan. Bul taw Koreya ruwxı esaplanıp, Koreya Respublikasınıń gimniniń tekstinde bul haqqında esletilgen. Salıstırǵanda úlken bolmaǵan Koreya yarım atawında jeterlishe kóp úlken hám kishi dáryalar aǵadı. Bul suw arteriyaları koreyslar turmıs tárizi hám mámleketin sanaatlastırıwda áhmiyetli rol iyeledi. Koreyanıń eń úlken eki dáryası - bul Naktongkang (525 km) hám Koreya paytaxtı Seuldan aǵıp ótetuǵın Hankang (494 km). Hankang dáryası uzaq tariyxta onıń jaǵalarında rawajlanǵan xalıqqa zárúrli áhmiyetke iye bolǵanı sıyaqlı búgingi kúnde de tıǵız xalıqtıń turmısında zárúrli áhmiyetke iye. Koreyanıń úsh tárepin juwıp turıwshı teńizler de xalıq turmısında uzaq dáwirlerden berli zárúrli rolge iye boldı. Sol sebepli de teńizshilik hám kemesazlıq sanaatı tez rawajlandı.

Íqlımı

Koreya ıqlımı - ortasha, bir-birinen keskin parıqlanatuǵın tórt máwsimge iye. Báhári qısqa bolıwına qaramastan oǵırı jaǵımlı hám quyashlı boladı. Jazda bolsa ıssı hám ıǵallıq joqarı bolıp, iyul aylarında jawınǵa bay boladı. Gúz mawsimi jaqtı altın hám qızıl reńler menen boyalıp ájayıp ráń-báreń panoramanı jaratadı. Qısı suwıq hám qurǵaq kelip, waqtı-waqtı menen qar jawadı. Qubla-batıstaǵı Jeju-do atawı jumsaq subtropikalıq ıqlımǵa iye. Koreya rayonları arasındaǵı temperatura parqı kútá úlken, ortasha esapta 6°C dan 16°C ǵa shekem boladı. Jıldıń eń ıssı ayı bolǵan avgustta bolsa temperatura 19°C hám 35°C arasında boladı, eń suwıq ayı yanvarda bolsa temperatura -8°C ǵa shekem túsip ketedi. Báhár mawsiminiń baslarında samal Qıtaydıń arqa bólegindegi shóllerinen sarı qum hám topıraqlardı ushırıp keledi. Biraq aprel ayınıń ortalarında haqıyqıy báhár nápesin seziw múmkin boladı, tawlar hám otlaqlar bolsa ájayıp gúllerge boyalǵan boladı. Sol waqıtta dıyqanlar atızlardı gúrish egiwge tayarlaydı. Koreyslerdiń jıl mawsimleri arasında ardaqlısı bolǵanı gúz adamdı tetiklestiretuǵın hawa hám tap-taza aspanǵa iye boladı. Gúz - ónimlerdi jıynaw waqtı hám de túrli bayram hám tariyxıy dástúrlerge bay máwsim.

Húkimeti

Koreya húkimeti ush bólimge bólingen: atqarıwshı, nızam shıǵarıwshı hám sud hákimyati. Nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı húkimetler mámleket dárejesinde iskerlik kórsetedi. Jergilikli wazıypalardı atqarıwshı bólimdegi túrli ministrlikler ámelge asıradı. Jergilikli hákimiyat yarım-avtonomiyalı bolıp, óziniń atqarıwshı hám nızam shıǵarıwshı bólimine iye. Sud hákimiyatı mámleket hám jergilikli dárejede iskerlik kórsetedi. Koreya húkimetiniń dúziliwi Koreya Respublikasınıń Konstituciyası menen belgilenedi. Bul hújjet 1948-jıl kúshke kirgennen berli bir neshe ret ózgeris etildi. Biraq bir neshe palata qásiyetleri aldınǵı sıyaqlı qaldı; Ekinshi Koreya Respublikasınan tısqarı barlıq húkimet ǵárezsiz bas atqarıwshı - prezidentke iye boldı. Puqta úsh húkimetli sistema bul tekseriw hám teń salmaqlılıqtıń ıqtıyatlı sisteması bolıp tabıladı. Mısalı, konstituciyalıq sudtıń sudyaları bólek atqarıwshı, bólek nızam shıǵarıwshı húkimet tárepinen tayınlanadı. Sonıń menen birge, impichment rezolyuciyası nızam shıǵarıwshı húkimet tárepinen berilip, sud hákimiyatı sońǵı qarardı qabıl etedi.

Ekonomikası

Qubla Koreyanıń 1997-jıldaǵı kriziske shekem bolǵan jıldam ekonomikalıq rawajlanıwı „Shıǵıs Aziya Káramatı“ dep atalǵan. Úsh dekada kúshli ekonomikalıq rawajlanıw jarlı agrar mámleketti dúnyadaǵı on ekinshi ekonomikalıq-eksport mámleketine aylandırdı. 1996-jıl 12-dekabrde Koreya Ekonomikalıq Sheriklik hám Rawajlanıw Shólkemi (IHRT) ne qabıl etiliwi rasında da Koreya ekonomikasınıń shıńına shıqqan waqtı boldı. Koreyanıń bunday tez rawajlanıwı joqarı dárejedegi fond hám qarjıǵa úlken járdem berdi, sonıń menen birge milliy tálimniń rawajlanıwına xoshamet boldı. Sonıń ornına búgingi kúnde bir qansha jas ul-qızlar dúnyanıń eń abıraylı joqarı oqıw ornılarında tálim alıp atır. Lekin rawajlanıwǵa bolǵan jol ańsat bolmadı. Bul jolǵa erisiw túrli qıyınshılıqlardı jeńip ótiwdi talap etti. 1945-jılı Yaponiya qaramlıǵınan azat bolǵanınan keyin milliy ekonomikanı rawajlandırıw xalıqtıń ómir hám ólim máselesine aylandı. Tábiyiy baylıqlardıń sheklengenligi, ishki bazardıń hálsizligi hám ekonomikalıq rawajlanıw tájiriybesine iye bolmaǵanına qaramay, Koreya milliy ekonomikanıń turaqlı hám ǵárezsiz rawajlanıwın ámelge asırdı.

1950-1953-jıllarda bolıp ótken Koreys Urısı Qubla Koreya ekonomikası rawajlanıwına úlken ziyan jetkerdi. Bir xalıqtıń óz-ara urısıp eki bólimge bóliniwi Koreya topıraǵında buzǵınshılıq hám qayǵılı waqıyalardı qaldırdı. Urıs jábirleniwshileri hám mayıplar sanı 1,5 mln. di quraydı. Urıstıń materiallıq zıyan bahası 1953-jıl bahalarında 3,1 mlrd AQSh dolların quraydı. Qubla Koreyanıń urıstan kórgen zıyanı 1953-jılǵı Milliy Jalpı Ónim (MJÓ) niń 85% in quradı. Urıstan keyingi qayta tikleniw dáwirinde (1953-1960-jıllar) rawajlanıw dárejesi shet el mámleketlerdiń járdemleri bolıwına qaramay tómen boldı. Sonday bolsa da, 1953-jıldan 1995-jılǵa shekem ortasha Milliy Jalpı Ónimniń ósiwi 7,6% ti quradı, bul bolsa 21 ret óskeninen dárek berdi. Bul waqıt dawamında xalıqtıń jıllıq ósiwi 2,2%, MJÓ real tabısı xalıq basına 5,6% ti, yaǵniy 9,3 ret ósiwdi quraydı. 1953-jıldan 2007-jılǵa shekem Qubla Koreya MJÓ 2,3 mlrd. tan 1,2 trln. AQSh dollarına ósti. Xalıq basına MJÓ tabısı bahası 67 AQSh dollarınan 24 600 dollarǵa óskenin kórsetedi. 1960-jıllarda baslanǵan ekonomikalıq rawajlanıw islep shıǵarıw tarawında óz kórinisin tawdı, tiykarınan avtomobilsazlıq, neftti qayta islew, elektronika, kemesazlıq, tekstil hám polattı qayta islew tarawları buǵan mısal bola aladı.

Koreyanıń sol dáwirdegi ekonomikalıq islew sistemasın tómendegishe anıqlama beriw múmkin. 1961-jıldan baslanıp 1979 -jılǵa shekem dawam etken komandir Pak Jong Hi mámleket baslıǵı dáwirinde dúnyadaǵı bar siyasiy qarama-qarsılıq sebepli Qubla Koreyaǵa batıs mámleketleri hám Yaponiya qarjı ajıratıp basladı. Mámleket koreys tilinde „chebol“ dep atalıwshı úlken kárxanalardı rawajlandırıw maqsetinde shet elden kelgen qarjını olar ushın tómen procentlerde paydalanıwına ruxsat berildi. Buǵan tiykar úlken kárxanalardıń rawajlanıwı, keyinirek kishi hám orta biznestiń rawajlanıwına sebep bolıwına isenim edi. Komandir Parktiń eksportqa baǵdarlanǵan ekonomikalıq rawajlanıw siyasatı 5 jıllıq jobalar tiykarında jeńisli ámelge asırıldı. Ekonomikanıń tiykarǵı bólegin awıl xojalıǵı shólkemlestirgen jıllar da bolǵan. Keleside bolsa Qubla Koreya qayta islew tarawı menen maqtansa boladı, sebebi 1997-jıldıń ózinde MJÓ niń 25,7% in islep shıǵarıw quradı. 1997-jılǵı MJÓ 5% ke, 1996-jıl 6,8% ke, 1995-jıl bolsa 8,9% ke ósiw baqlanǵan edi. 1998-jıl MJÓ ósiwi 6,7% teris kórsetkishti quradı. Bunıń tiykarǵı sebebi 1997-jılda Qubla-shıǵıs Aziya mámleketlerindegi ekonomikalıq krizis aqıbetinde bolıp tabıladı. Shet el qarjı iyeleriniń Qıtay sıyaqlı basqa rawajlanıp atırǵan mámleketlerge qarjıların kóshiriwi menen ekonomikalıq jaǵday jáne de unamsız aqıbetlerdi keltirip shıǵarıwına qaramay, 1999-jıl MJÓ ósiwi 10,9%, 2000-jıl 9,3%, 2001-jıl 3%, 2002-jıl 6,3% ti, 2007-jıl 4,8% ti hám muǵdarı 1,2 milliard AQSh dolların quradı.

Pán-texnikası

Qubla Koreyada dúnyadaǵı yad chipleriniń 45% i islep shıǵarıladı. Qubla Koreyanıń elektronika hám mashinasazlıq shirketleri jáhánde jetekshi orınlarda bolıp tabıladı; olar qatarına LG, Samsung hám basqalar kiredi. Pútkil dúnyadaǵı LCD monıtorlardıń 50% i áyne Qubla Koreyada tayarlanadı. Samsung hám LG mobil telefon islep shıǵarıwshıları arasında dúnyada jetekshi shirketlerden bolıp tabıladı. Qubla Koreya xalqı elektronikadan eń kóp paydalanıwshı xalıqlar qatarına kiredi. Internetten paydalanıwshılardıń procent koefficienttegi sanına kóre birinshi orında turadı. 2020-jılǵa shekem hár bir koreys shańaraǵında keminde bir robot bolıwı joybarlastırılǵan. Bul joba arqalı Koreya xalqınıń qartayıwı hám sol sebepli jumısshı kúshi hám de áskerler sanı azayıwı máseleleri bólek sheshiliwi názerde tutılǵan. Koreya Respublikası Rossiya menen keńisliktegi sheriklik aparmaqta, bul sheriklik sheńberinde „Arirang-1“ hám „Arirang-2“ atlı jasalma joldaslar ushırıldı. 2008-jıldıń 8-aprelinde Koreya óziniń birinshi keńislikti baǵındırıwshı - Yi So-Yeondi kosmosqa ushırdı, ol rus orbital kemesi „Soyuz TMA-12“ nde isledi.

Xalqı

Tiykarǵı maqala: Koreya Respublikası xalqı

Xalıq sanı - 51 814 400 adam (2022). Tıǵızlıq 533 adam. Qubla Koreya xalqınıń úlken bólegin koreysler quraydı. Bunnan tısqarı mámlekette keminde 300 mıń qıtaylıqlar jasaydı. Qubla koreyalıqlar ortasha 81,6 jıl ómir súredi. Derlik hámme koreys tilinde sóylesedi, mekteplerde ekinshi til bolıp esaplanatuǵın inglis, yapon, qıtay, olmon hám basqa da tiller uyretiledi. 2020-jıl maǵlıwmatlarına kóre Qubla Koreya xalqınıń 56 procenti dinsiz bolıp tabıladı. Qalǵan xalıq ózin yamasa xristian, yamasa buddist dep kórsetken; basqa dinler dım az tarqalǵan.

Mádeniyatı

BTS - K-pop, rap, rock baǵdarlarında jeńis qazanıp kiyatırǵan eń ataqlı toparlardan biri. Jámáát aǵzaları Jimin, Jung Kook ózleriniń shırayı menen tekǵana koreys bálkim, qıtay, yapon, thai, hind hám sonday-aq orta aziyalıq qızlardı da itibarına túsken. Qubla Koreya ǵalabalıq mádeniyatı Aziya kontinenti hám ulıwma dúnyada jayılıp atır. XXI ásirde payda bolǵan bul fenomen koreys tolqını dep at berildi. Bul fenomen óz ishine K-pop (koreys pop) muzıkası, koreys teleserialları hám filmlerin aladı. Zamanagóy texnologiyalardıń koreysler turmısına tereń kirip barǵanı olardıń mádeniyatına kúshli tásir etti. Koreys jasları arasında videooyınlar sonshalıq keń tarqalǵan, hátteki jarıslar telekanallarda da kórsetiledi (mısal retinde Arirang kanalında tez-tez kórsetiliwshi Starcraft translaciyaların keltiriw múmkin).

Sport

2002-jılǵı futbol boyınsha Jáhán Chempionatındaǵı Koreya kórsetken nátiyjeni koreys xalqı esten shıǵarmaydı. 1988-jıl Jazǵı Olimpiada oyınları hám 2002-jıl futbol boyınsha Jáhán Chempionatınıń oǵırı joqarı dárejede ótkeriliwi Koreya Respublikası sportı tariyxındaǵı eń úlken tabıslardan biri esaplanadı. 17-Futbol Jáhán Chempionatı 3 mıń jıllıqta birinshi bolıp Koreya hám Yaponiyada ótkerildi. Sonlıqtan, bul Aziya kontinentinde birinshi ret futbol Jáhán Chempionatınıń ótkeriliwi boldı. Hám eń áhmiyetlisi, Koreya Respublikası milliy futbol saylandı komandası birinshi ret yarım finalǵa shekem jetip keldi. Álbette, bul oǵırı ájayıp hádiyse bolıp, kópshilikti hayran qaldırdı. Qubla Koreyalıq futbolshılardıń ájayıp qatnasıwı Koreyanıń xalıqaralıq arenadaǵı ornın jedel túrde joqarılattı hám Koreya tovarlarınıń talabı astı. Álbette ıshqıpazlardıń ornı da kútá úlken boldı. Koreyalıq ıshqıpazlar ózlerine „Red Bulls“ degen attı uran etip óz futbolshıların qollap-quwatlawda sharshamadı hám dúnyanı hayran qaldırdı. 2002-jıl futbol Jáhán chempionatı oyınların 3,6 mln ıshqıpaz stadionnan turıp hám milliardlap ıshqıpaz televizor arqalı tamasha etiwge muwapıq boldı. Koreya maydanı boyınsha da, xalıqtıń sanı boyınsha da úlken mámleketler qatarınan orın almaǵan bolsa da, Qubla Koreya futbolshılarınıń qatnasıwı joqarı boldı. Koreya saylandı komandası 6 ret futbol jáhán chempionatı final basqıshlarına shıqqan bolıp, olardan 5 mártesi izbe-iz bolǵan. Bul bolsa - misli kórinbegen waqıya bolıp tabıladı. Bundayı ele Aziyada bolmaǵan.

Koreya sporttıń basqa túrlerinde de júdá ájayıp nátiyjelerdi kórsetip atır: short-trek, jeńil atletika (marafon), dzudo, taekvando, boks, erkin hám klassik gúres, oq jay atıw, stend ótiw, badminton, gandbol hám ajırıq ústinde xokkey sport túrleri usılar qatarınan bolıp tabıladı. Jáhán klassikası dárejesindegi Koreya beysbolshıları AQSh hám Yaponiyada oǵırı ataqlı bolıp tabıladı. Pak Chan Ho „Houston Astros“ qatarında oǵırı tabıslı qatnasıp kiyatırǵan bolsa, Kim Ben Hen „Florida Marlins“, So Je Ung - bolsa „Tampa Bay Devil Rays“ qatarında bolıp tabıladı. Qalaberse bir neshe koreys futbolshıları Evropa hám Yaponiya klublarında top jıljıtadı. Sonıń menen birge, Koreya golf boyınsha da óz jetiskenlikleri menen maqtanadı. Koreya golfshıları Pak Se Ri, Kim Mi Hen, Han Hi Von hám Greys Pak házirge kelip dúnyaǵa ataqlı bolıp úlgergen bolıp tabıladı, sebebi olar bir neshe márte LPGA turniri hám AQSh ashıq chempionatı jeńimpazları bolǵan. 2002-jıl golfshı Choy Ken Dju izbe-iz PGA eki titulın qolǵa kirgizgen. Qubla Koreyalıq tennisshiler ishinde birinshi ret xalıqaralıq turnir jeńimpazı Li Hen Tek boldı. 2003-jıl yanvar ayında Li Hen Tek „Adidas International“ turnirinde birinshi orındı iyeledi. Bul turnir Sidneyde (Avstraliya) bolıp ótken.

Házirgi waqıtta Koreya húkimeti mámlekette sporttı rawajlandırıw maqsetinde 5 jıllıq rejeni ámelge asırıp atır (2003-2008-jıllar). Onıń ushın 2,8 trillion KRV ajıratılǵan ($2,3 mlrd). Bul joba sporttıń derlik barlıq túrlerin rawajlandırıwǵa arnalǵan bolıp hám qosımsha professional sport, jańa sport texnologiyaların islep shıǵıw hám kóplegen sport imaratların qurıwǵa da baǵdarlanǵan. Koreyada ǵalabalıq sport túrleri bul - futbol, basketbol, voleybol hám dástúriy sport túri bolǵan belbaw gúres bolıp tabıladı (SSIRIM). Bul sport túrleri oǵırı kóp ıshqıpazlardı ózine tartadı. Bunnan tısqarı alpinizm, juwırıw, badminton, júziw, aerobika, stol tennisi, bouling, skvosh, tennis hám golf ta ǵalabalıq sport túrleri bolıp tabıladı. Alpinistlerdiń oǵırı kóp bolǵanlıǵınan koreyslerdiń tekǵana sportqa bolǵan qızıǵıwshılıǵın, bálkim tábiyatqa bolǵan muhabbatın da kóriw múmkin. Qalaberse mámleket maydanınıń 70% i tawlıqtan ibarat esaplanadı. Sport salasındaǵı zárúrli aspektlerden biri bul Arqa Koreya menen bolǵan qatnaslardı unamlılastırıw hám óz-ara almasıw programmaların ámelge asırdı, dese de sport bul tınıshlıq hám doslıq elshisi bolıp tabıladı. Arqa Koreya sportshıları Qubla Koreyada bolıp ótken eki úlken xalıqaralıq jarıslarda qatnasqan, 2002-jıl Pusan jazǵı Aziya oyınlarında hám 2003-jıl Tegu jazǵı Universiadasında. Koreys gúres kórkem óneri taekvondo - milliy sport túri bolıp, házirge kelip pútkil jáhánde ataqlı bolıp tabıladı. Bul sport túri menen 40 mln. adam shuǵıllanıp kelip atır. 2000-jıl Sidney Olimpiada oyınlarında bolsa, taekvando Olimpiada sport túrleri ishine qosıldı. 2003-jıl mart ayına kelip Qubla Koreya sport salasın rawajlandırıw jolında dúnyanıń 23 mámleketi menen shártnamalarǵa qol qoydı. Sport almasıwları 43 Milliy Olimpiada komitetleri menen alıp barılmaqta. 2008-jıl Pekin jazǵı Olimpiada oyınlarında bolsa Qubla Koreya, ajıralmaytuǵın Koreys Yarım atawı atınan bir bayraq astında qatnasıw niyetinde bolıp tabıladı.

• Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası, Arqa Koreya