Shıǵıs Timor
| |||||
Shıǵıs Timor dúnya kartasında | |||||
| Paytaxtı | Dili | ||||
| Prezidenti | José Ramos-Horta | ||||
| Rásmiy til(ler)i | tetum hám portugal | ||||
| Gimni | Pátria | ||||
| Jer maydanı | 15 007 km² | ||||
| Xalqınıń sanı – adam/km² |
1 291 358 85,3/km² | ||||
| Ǵáresizlik kúni | 20-may 2002-jıl | ||||
| Pul birligi | sentavo | ||||
| Waqıt poyası | +9 | ||||
| Telefon kodı | +670 | ||||
| Internet domeni | .tl | ||||
Shıǵıs Timor yáki Shıǵıs Timor Demokratiyalıq Respublikası — Timor atawınıń shıǵıs bólegin, sonıń menen birge, sol atawdıń batıs yarımındaǵı kishi eksklavtı (Okusi-Ambeno wálayatı) hám Atauru (arqada) hám Jaku (shıǵısta) kishkene atawların iyelegen Qubla-Shıǵıs Aziyadaǵı mámleket. BMSh terminologiyasında Timor-Leshti, al geyde Timor-Leste transliteraciyası da ushırasadı.
Mámleket XVI ásirde Portugaliya imperiyası tárepinen koloniya etilgen hám dekolonizaciyadan aldın Portugal Timorı atı menen belgili bolǵan. 1975-jıldıń aqırında Shıǵıs Timor óz ǵárezsizligin járiyaladı, lekin sol jıldıń aqırında Indoneziya tárepinen basıp alındı hám keyingi jılı Indoneziyanıń 27-sanlı wálayatı dep daǵaza etildi.
1999-jılda Birlesken Milletler Shólkemi tárepinen qollap-quwatlanǵan xalıqlardıń óz táǵdirin ózi belgilew aktınan keyin, Indoneziya húkimeti aymaq ústinen qadaǵalawdı joǵalttı hám 2002-jıl 20-mayda Shıǵıs Timor XXI ásirdegi dúnyadaǵı birinshi jańa suverenli mámleketke aylandı. Ǵárezsizlikke erisken mámleket Birlesken Milletler Shólkemi hám Portugal tilinde sóylesiwshi mámleketler jámiyetshiligine aǵza boldı. 2011-jılda mámleket Qubla-Shıǵıs Aziya mámleketleri Associaciyasına qosılıw haqqında óz qálewin bildirip, shólkemniń on birinshi aǵzası bolıw ushın arza tapsırdı.
Shıǵıs Timor Qubla-Shıǵıs Aziyadaǵı xalqı tiykarınan xristianlardan ibarat bolǵan eki mámlekettiń biri (jáne biri Filippin).
Etimologiya[redaktorlaw | derekti jańalaw]
"Timor" toponimi indonez tilindegi timurdan (qaraqalpaq tilindegi awdarması "shıǵıs") kelip shıqqan bolıp, portugal tilinde "timor" dep jazılıp, bul "shıǵıstaǵı shıǵıs" mánisin ańlatıwshı tavtologiyalıq jer atamasınıń qáliplesiwine alıp keldi, mısalı: portugal tilinde Timor-Leste (Leste - "shıǵıs" degen mánisti ańlatadı ), tetum tilinde - Timo'r Lorosa'e (Lorosa'e - "shıǵıs", tolıǵıraq mániste "shıǵıp atırǵan quyash"). Indonez tilinde bul mámleket Timor Timur dep ataladı, bunda atawdıń portugalsha atınan (Timor) keyin indonezshe "shıǵıs" sózi (Timur) paydalanılǵan, sebebi indonez tilinde kelbetlikler atlıqtan keyin qoyıladı.
Mámlekettiń portugal tilindegi rásmiy atı - República Democrática de Timor-Leste, al tetum tilinde bolsa Repúblika Demokrátika Timor-Leste dep júritiledi.