Vanuatu

Vanuatu Respublikası Úlgi:Lang-bi francuzsha République de Vanuatu
Bayraq Gerb
Uranı: «Long God yumi stanap» (Bislama) Nous nous tenons devant Dieu (francuzsha) «With God we stand»
Gimni: «Yumi, Yumi, Yumi» (Bislama) «We, We, We»
Paytaxtı	Port-Vila
Rásmiy tilleri	Bislama English French
Etnikalıq quramı (2020)	98.5% Ni-Vanuatu 1.5% others
Diniy quramı (2020)	93.4% Christianity 75.1% Protestantism 13.5% Catholicism 4.8% other Christian 4.6% Animism 1.4% Baha'i faith 0.6% other / none
Maydanı
• Ulıwma	12,189 km2 (157-orın)
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	335,908 (182-orın)
• 2020-jıl (sanaq)	300,019
• Xalıq tıǵızlıǵı	27.6 adam/km2 (188-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	$1.064 billion
• Jan basına	$3,001
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	$1.002 billion
• Jan basına	$3,188
Djini (2010)	37.6 ortasha
IRI (2021)	▼ 0.607 ortasha · 142-orın
Pul birligi	vatu (VUV)
Waqıt zonası	UTC+11
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+678
ISO kodı	VUT
XOK kodı	VAN
Internet domeni	.vu

Vanuatu, Vanuatu Respublikası (Ripablik blong Vanuatu) — Tınısh okeanınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan Jańa Gebrid atawları (80 atawdan ibarat) ndaǵı mámleket. Bul atawlardıń eń irileri: Espiritu-Santo, Ambrim, Malekula, Maevo, Efate. Maydanı 12 190 km². Xalqı 189,6 mıń adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı — Port-Vila qalası. Basqarıw jaǵınan 6 provinciyaǵa bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Vanuatu Respublikası Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı óz ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi konstituciya 1980-jıl 30-iyulda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol parlament tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament ámelge asıradı. Parlament aǵzaları xalıq tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atawlar jer maydanı vulkan jınıslarınan dúzilgen tawlıq (eń biyik noqatı 1810 m). 60 qa jaqın vulkannan 10 ı hárekette. Atawlardaǵı tawlar arasında tegis jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Kóplegen ıssı bulaqlar bar. Altınkúkirt, marganec kánleri bar. Íqlımı — ızǵar, tropikalıq. Ortasha aylıq tempaturası 20-27°. Jılına 1000 mm ge shekem jawın jawadı. Kóp samallı arqa qıyalarda tropikalıq ormanlar, batısta Irak orman.

Xalqı

Xalqı tiykarınan melanezlar (95% ke jaqinı). Inglisler, mikronezlar, polinezlar, francuzlar hám basqa milletler jasaydı. Qalalarda 18,4% xalıq jasaydı. Rásmiy tili — inglis hám francuz tilleri; mámleketlik tili — bislama tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — xristianlar (xalıqtıń 90% i). Iri qalaları — Port-Vila, Luganvil.

Tariyxı

Vanuatuda bir neshe mıń jıllardan berli adamlar jasaydı. Shama menen 4 mıń jıl aldın Jańa Gebrid arxipelaginiń arqa hám oraylıq atawlarına kóship kelgen adamlar usı jerde turıp qaldı. Atawlar portugaliyalılar tárepinen 1606-jılda ashılǵan. 1774-jılda atawlar inglis sayaxatshısı J. Kuk tárepinen izertlengen hám Evropadaǵı Gebrid atawlarına uqsaslıǵı ushın Jańa Gebrid dep atalǵan. 1906-jıldan Ullı Britaniya menen Franciyanıń ortaq koloniyası bolǵan. Jergilikli xalıqtıń kóp jıllıq azatlıq gúresi nátiyjesinde Vanuatu 1980-jıl 30-iyulda ǵárezsiz dep daǵazalandı. Vanuatu — 1981-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 30-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1980).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Vanuatu leyboristler partiyası, 1986-jıl dúzilgen; Vanuaku partiyası, 1971-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq partiya, 1986-jılda tiykar salınǵan; Melaneziya aǵartıwshılıq partiyası, 1988-jılda dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1994-jılda tiykar salınǵan; Milliy birlesken partiya, 1991-jılda dúzilgen; Jańa xalıq partiyası, 1986-jılda dúzilgen; Orta partiyalar awqamı, 1980-jılda dúzilgen. Vanuatu kásiplik awqamları keńesi, 5 tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

Xojalıǵı

Ekonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı Miynetke qábiletli xalıqtıń 70% i awıl xojalıǵı menen bánt. Kokos palması, yams, kakao, qumshekerqamıs, kofe, paxta egiledi. Qaramal, qoy, eshki, qus baǵıladı, balıq awlanadı. 1995-jıl jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 13% ti quradı. Onda miynetke qábiletli xalıqtıń 3,5% i bánt boldı. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Marganec qazıp alınadı (Efate atawda). Sonday-aq, neft, altın, mıs rezervleri bar. Awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleyshi, toqımashılıq ónimleri, qurılıs materialların islep shıǵarıwshı kárxanalar bar. 80-jıllardıń aqırınan qurılıs háwij aldı. Turizm rawajlanǵan; jılına ortasha 45 mıńǵa jaqın sayaxatshı kelip ketedi. Vanuatuda temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 1,1 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı Port-Vila qalası. Sonday-aq, Luganvil, Palikoulo hám Santu teńiz portları da bar. Vanuatu shetke kopra, marganec rudası, balıq, gósh, kofe, kakao, aǵash shıǵaradı. Shetten azıq-awqat ónimleri, ishimlikler, temeki, ximiyalıq ónimler, dáske hám transport úskenelerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları — Yaponiya, Avstraliya, Jańa Zelandiya, Franciya, Jańa Kaledoniya, Fiji, Niderlandiya. Pul birligi — vatu.

Mádeniyatı

Vanuatuda «Vanuatu uikli» (inglis, francuz hám bislama tillerinde, 1980-jıldan), «Treyding post» («Sawda pochtası», inglis tilinde) háptelik gazetaları shıǵadı. 1987-jıldan Paknyus regionlıq xabar agentligi bar. Vanuatuda «Vanuatu teleradioesittiriw korporaciyası» iskerlik kórsetedi. Vanuatu radiosı 1966-jıldan (inglis, francuz hám bislama tillerinde) isleydi. Vanuatu mekteplerinde tálim inglis hám francuz tillerinde alıp barıladı. Oqıw biypul. Baslanǵısh mektepke balalar 6 jastan qabıl etiledi. 6 jastan 11 jasqa deyingi balalardıń 85% ke jaqını mámleket baslanǵısh mekteplerine baradı. Bul mekteplerdiń sanı 270 ten artıq. Orta mekteplerge balalar 12 jastan qabıl etiledi; onda oqıw múddeti 7 jıl Orta mekteplerde 4269 oqıwshı oqıydı. Mámleket mekteplerinen tısqarı, menshikli hám missionerlik mektepleri de bar. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıların pedagogika kolledjleri tayarlaydı. 1989-jıl mayda Port-Vila qalasında Qubla Tınısh okeanı universitetiniń filialı ashılǵan. Port-Vila qalasında sonday-aq, Mádeniy oray hám de onıń muzeyi hám kitapxanası bar.