Kontentke ótiw

Kiribati

Wikipedia, erkin enciklopediya

Kiribati, Kiribati Respublikası (Republic of Kiribati ) - Tınısh okeanınıń batıs bóleginde, Gilbert, Feniks, Layn atawları hám Banaba atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 810,6 km². Xalqı 94,149 mıń adam (2001). Basqarıw aymaqlıq jaǵınan 6 okrugqa bólinedi. Paytaxtı - Bairiki qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kiribati - respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Ózara doslıqqa kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1979-jılda qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı prezident (1994-jıl oktyabrden Teburaro Tito). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Jıynalıs palatası (parlament) ámelge asıradı. Parlament deputatları xalıq tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Atawlar marjanlardan payda bolǵan. Íqlımı - ekvatorial, ıssı hám joqarı ıǵallıqtaǵı. Ayırım qubla atawlarda qurǵaqshılıq ta bolıp turadı. Ortasha aylıq temperatura 24-31°. Tábiyiy ósimlikleri - tiykarınan, putalar. Xalqınıń kópshiligi, tiykarınan, mikroneziyalıq kiribatilar (96%); tuvaluanlar, banabanlar da jasaydı. Rásmiy tili - inglis tili, biraq, barlıq xalıq tongaru (kiribati) tilinde sóylesedi. Dinge sıyınıwshılar - xristianlar.

Kiribati aymaǵı (Gilbert atawları) n ispanlar 1606-jılda ózlestire baslaǵan. XVIII ásirdiń 60-80-jıllarında atawlardı inglislerden D. Bayron, D. Gilbert hám D. Marshall izertledi. Rus teńizshisi A. Kruzenshtern atawlarǵa Gilbert atın berdi (inglis Gilbert atın mikronezlar Kiribati formasında aytadı). 1892-1915-jıllarda Kiribati Tuvalu (Ellis atawları) menen birge Ullı Britaniya protektoratı, keyninen koloniyası bolǵan. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Yaponiya basıp aldı (1941-43-jıllarda). Urıstan keyin taǵı inglisler húkimranlıǵı tiklendi. Xalıqtıń siyasiy huquqlar hám ǵárezsizlik jolındaǵı gúresi Britaniya administratorların Kiribati koloniya basqarıwı sistemasın bir neshe márte reformalawǵa májbúr etti. 1972-jılǵa shekem atawlar Batıs Okeanıyadaǵı inglis joqarı komissarı (rezident-komissar) tárepinen basqarıldı, keyninen koloniya gubernatorı lawazımı engizildi. 1975-jılda Ellis atawları Kiribatınan ajıralıp shıqtı. 1977-jıl 1-yanvarda Kiribatige ishki óz-ózin basqarıw huquqı berildi. 1979-jıl 12-iyulda ǵárezsizlik daǵaza etildi. Kiribati 1999-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 12-iyul - Ǵárezsizlik kúni (1979).

Siyasiy partiyası hám kásiplik awqamı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Milliy aǵartıwshılıq partiya. Kiribati Kásiplik awqamları kongressi, 1982-jıl dúzilgen hám 12 tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

Ekonomikasınıń tiykarı - awıl xojalıǵı. Kokos palmasi, taro, banan, nan teregi ósedi. Miywe hám palız eginleri jetistiriledi. Balıqshılıq rawajlanǵan. Sanaatı mayda ónermentshilik kárxanalarınan ibarat; olar kokos mayı, mebel, estelikleri islep shıǵaradı, balıq, tazalaydı. Atawlarǵa jılına 1,5 mıń sayaxatshı kelip ketedi. Tarava atawda teńiz portı bar. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 640 km (Taravada). Eksport túsimleriniń 75% kopra (kokos ǵozasınıń túyiri) satıwdan alınadı. Shetten azıq-awqat, janılǵı, sanaat buyımları, transport quralları satıp alınadı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Avstraliya, Jańa Zelandiya, Ullı Britaniya, Yaponiya. Pul birligi - Avstraliya dolları. Taravada texnologiya institutı, pedagogika kolledji hám teńizshilik mektebi bar. Inglis hám Kiribati tillerinde "Te Uyekera" háptelik gazeta hám jergilikli tilde "Te Iton ni Kiribati" hám de "Te Kaotan te Ota" jurnalları basıp shıǵarıladı. Kiribati radiosı (1954-jıldan) hám televideniesi bar.

v  d  e