Bangladesh

Bangladesh Xalıq Respublikası (Gono Projatontri Bangladesh) - Qubla Aziyadaǵı mámleket. Hind okeanınıń Bengaliya qoltıǵı boyında jaylasqan. Basqarıw tárepten 4 wálayatqa bólinedi, olar 19 okrug (distrikt) ti óz ishine aladı. Maydanı 144 mıń km2. Xalqı 204 422 000 adam (8-orın). Paytaxtı - Dakka qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Bangladesh - unitar respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. 1972-jılǵı Konstituciyaǵa qaray mámleket baslıǵı - prezident. Bangladeshte bir palatalı parlament - Milliy jıynalıs is júrgizedi. Onıń 330 deputatı mámleket prezidenti sıyaqlı 5 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident húkimeti menen birgelikte basqaradı.

Tábiyatı

Mámleket Gang, Brahmaputra ortasha temperatura 26°C. Eń jıllı ay aprelde temperatura 33° tan 36° qa shekem boladı. Dúnyadaǵı eń ızǵar ıqlımlardan biri usı jerde. Mámlekettiń kóp bólegine jılına orta esapta 1525 mm ge shekem jawın jawsa, ayırım taw aldı aymaqlarına 5080 mm ge shekem jawadı. Musson dáwiri (iyun-sentyabr) eń jawınlı waqıt bolıp tabıladı. Dáryalarda krokodil, tasbaqa, balıqlar bar. Bangladesh aymaǵınıń 15% ke jaqını turaqlı jasıl ormanlar menen qorshalǵan. Olarda bambuk hám rotang terekleri (palmaniń bir túri) kóp. Madxupur hám Sundarban sheńgelzarlarında jolbarıs hám pıshıq tárizlilerdiń basqa túrleri, tawlı orınlarda pil, qaplan hám nosorog ushıraydı.

Xalqı

Xalqınıń 98% i bengallar. Biharlar, santallar, munda, oraon, chakma, marma, kxas qáwimleri de jasaydı. Rásmiy tili - bengal hám inglis tilleri. Xalıqtıń 85% i musulman. Bangladesh tuwılıw hám xalıqtıń tıǵızlıǵı tárepinen dúnyada eń joqarı orınlardan birinde turadı. Qala xalqı 24% ti quraydı. Eń úlken qalaları: Dakka, Chittagong Rajshahi. Xalqı 2022-jıl maǵlıwmatlarına kóre 169,8 mln adam dúnyada 8-orın. Dúnyada musulmanlar sanı boyınsha 3-orında turadı.

Tariyxı

Bangladesh aymaǵı (burınǵı Shıǵıs Bengaliya) nda dáslepki mámleket eramızǵa shekemgi VII-VI ásirlerde payda bolǵan. Vanga mámleketi (keyinirek Bangla; mámlekettiń házirgi atı da sonnan kelip shıqqan) solardıń biri bolǵan. Eramızǵa shekemgi IV ásirden eramızǵa shekemgi V ásirge shekem Bangladesh aymaǵı túrli hind saltanatları quramında boldı. VI ásirde ol Batıs Bengaliya menen birden-bir Bengaliya mámleketi bolıp qáliplesti. XIII ásir baslarında Dehli sultanlıǵınıń musulman sultanları onı basıp aldı. Sol sebepli bul jerde musulman dini tarqaldı (aldın hindu dini ústem edi).

XVI ásirde baburiylerden Akbarshahtı Hindstanǵa qosıp aldı. XVIII ásir baslarında Bangladesh aymaǵı ǵárezsiz boldı, 1757-jıldan inglisler qolına ótti, keyninen Angliyanıń Hindstan koloniyası quramındaǵı Shıǵıs Bengaliya wálayatına aylandı. 1947-jıl Hindstan ǵárezsizlikke eriskennen soń, bul jerde eki mámleket - Pakistan hám Hindstan payda bolıwı múnásibeti menen Shıǵıs Bengaliya Assom okrugine qosılıp, Pakistannıń jańa wálayatı retinde «Shıǵıs Pakistan» atın aldı. Biraq Batıs Pakistan menen bolǵan ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar 1971-jılda Bangladeshtiń ǵárezsiz dep daǵaza etiliwine alıp keldi. 1974-jıldan Bangladesh - BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 26-mart - Ǵárezsizlik kúni. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnaslardı 1992-jıl oktyabrde ornatqan.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Bangladesh jumısshı-dıyqan xalıq ligası; Xalıq ligası; Bangladesh milletshi partiyası; Milliy xalıq partiyası; Milliy partiya. Milliy jumısshı ligası kásiplik awqamı birlespesi; Jumısshı hám xizmetkerlerdiń birlesken keńesi; Bangladesh kásiplik awqamları orayı.

Xojalıǵı

Bangladesh - agrar mámleket. Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵı menen bánt. Islenetuǵın jerdiń 50% ten jılına 2- 3 ret ónim alınadı. Biraq awıl xojalıǵı mámleket xalqınıń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qandıra almaydı. Turaqlı bolıp turatuǵın tábiyiy apatlar, ásirese suw tasqınları awıl xojalıǵı jumısların qıyınlastıradı. Tiykarǵı eginleri salı (islenetuǵın jerdiń 90% ine egiledi), jut, shay (ulıwma maydanı 47 mıń ga), biyday, qumshekerqamıs, sobıqlı eginler, maylı eginler (raps, kunjut, gorchica, arahis hám basqalar) de jetistiriledi.

Shárwashılıq az rawajlanǵan. Qaramal (tiykarınan jumıs ushın), eshki, qoy, qus baǵıladı. Balıq awlanadı. Sanaat mámleket zárúriyatınıń júdá az bólegin qandıradı. Tiykarınan awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islewge qánigelesken. Tiykarǵı tarmaqları - toqımashılıq (ásirese, kendir hám jip gezleme), azıq-awqat (qant-qumsheker, may, temeki, salı, shay). Júnnen ónim óndirisinde Hindstannan keyin 2-orında turadı. Qaǵaz, ximiya, neft ónimleri, cement, mashinasazlıq hám sanaattıń basqa tarmaqları kárxanaları bar. Energetika mámleket zárúriyatın qandırmaydi. Bir jılda 8,1 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi.

Transportı

Júklerdiń kóbi suw jolları arqalı tasıladı. Temirjolınıń uzınlıǵı 2,7 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 193 mıń km. Eń úlken teńiz portları - Chittagong hám Chalna. Shetke jún, teri ónimleri, shay, balıq shıǵaradı. Xalıqaralıq aeroportı - Dakka qalasında. 1988-jıl hám 1991-jıldaǵı suw tasqınları transport hám kommunikaciya sistemasına úlken zıyan jetkergen. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları - AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Qıtay. Pul birligi - taka.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Bangladesh xalqınıń 75% ten kóbi sawatsız. Balalardıń 60% ke jaqını baslanǵısh mektepke qatnaydı. Dúnyalıq mekteplerden tısqarı diniy mektepler de bar. Texnika kolledjlerine oqıwshılar kemirek kiredi. Bangladeshte 6 universitet (eń úlkenleri Dakka hám Rajshaxi qalalarında), bir qansha institutlar, atap aytqanda politexnika, toqımashılıq institutları, awıl xojalıq akademiyası bar. Bengaliya akademiyası, atom energiyası, awıl xojalıq hám ormanshılıq, ekonomika, medicina, huqıq hám xalıqaralıq qatnaslar ilimiy izertlew mákemelerinde izertlew jumısları alıp barıladı. Dakkada oraylıq ǵalabalıq jáne universitet kitapxanaları, 2 muzey bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Bangladeshtegi iri gazetalar - "Ozodi" (bengal tilindegi kúndelik gazeta, 1960-jılda dúzilgen), "Bangladesh-observer" ("Bangladesh túsindiriwshisi", 1949), "Bangladesh tayme" ("Bangladesh waqtı", 1949), "Doynik Bangla" ("Kúndelik Bengaliya", 1964). Mámleket informaciya agentligi - "Bangladesh Sangbad Sangasta" 1972-jıl hám menshikli agentlik - "Eastern News Agency" 1970-jılda dúzilgen. Bangladesh radioesittiriwi hám telekórsetiwi mámleket qaramaǵında.

Ádebiyatı

Bangladesh ádebiyatı bengal tilinde bengal ádebiyatı dástúrleri tiykarında rawajlanbaqta. X-XII ásirlerde dúzilgen diniy mazmundaǵı gimnler toplamı - "Chorjapod" bengal tilindegi dáslepki jazba estelik esaplanadı. XVI-XVII ásirlerde poeziya gúllep jaynadı. Orta ásirlerde túrli qudaylarǵa arnalǵan ráwiyat, dástanlar úlken áhmiyetli orın iyeledi. Musulman shayırlardan Davlat Qozi hám Sayid Alaol birinshi ret dúnyalıq temalarǵa múrájat etti hám de Bengaliyadaǵı hindu hám musulman mádeniyatın bir-birine birlestirdi. Musulman jazıwshılar arab hám parsı poeziyası usılları, uqsatpalarınan, musulman dástúrlerine baylanıslı uyqaslıq hám waqıyalardan nátiyjeli paydalandı.

Bul jónelis XVII ásirde júzege keldi hám XIX-XX ásirlerde Mir Musharraf Husayn, Koykobod, Nazrul Islam, Abdul Fazl, Abdul Qodir sıyaqlı jazıwshılar onı joqarı shıńǵa kóterdi. Fylom Mustafo, Ravshan Yazdoni, Jasimuddin sıyaqlı shayırlar, jámiyetlik ǵayratkeri hám shayıra Begum Sufiya Kámal XX ásir Bangladesh ádebiyatınıń eń ataqlı wákilleri bolıp tabıladı. Shayırlardan Shamsur Rahman, Hasan Hafizur Rahman hám basqalar sociallıq temalarda qálem tebiretti. XIX-XX ásir bengal ádebiyatınıń iri wákili P. Tagor bolıp tabıladı. Onıń dóretiwshiligi pútkil Hindstan ádebiyatına tásirin tiygizgen. Sh. Chottopaddhayya (1876 www.ziyouz.com kitapxanası 1883-1938), B. Bondopadhayya (1896-1950) sıyaqlı jazıwshılar onıń mektebinen jetilisip shıqqan. Bangladesh ǵárezsizlikke eriskennen keyin qısqa pyesa hám gúrrińler, patriotlıq hám muhabbattı jırlawshı qosıqlar jetekshi janr bolıp qaldı. Sociallıq máseleler, puqaralıq jámiyeti, adamgershilik temalarında prozalıq dóretpeler júzege keldi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Bangladesh aymaǵında VII-XII ásirlerge tiyisli qala hám ibadatxanalardıń búlginshilikleri, XII-XIII ásirlerde payda etilgen meshit, medirese hám maqbaralar saqlanıp qalǵan. XVI-XVII ásirler arxitekturası islam usılı qaǵıydalarına maslanǵan. Inglis koloniya húkimranlıǵı dáwirinde dástúriy usıldaǵı ımaratlar (Dakkadaǵı "Juldızlı meshit", XVIII ásir) menen bir qatarda inglis neoklassikası usılındaǵı jańa imaratlar (Dakkadaǵı bank imaratı, XIX ásir) payda boldı. Qalalarda zamanagóy usıldaǵı jámiyetlik, turaq-jay, sanaat ımaratları boy kóterdi. Bangladeshte áyyemnen bezewli ámeliy kórkem óner (toqıwshılıq, kesteshilik, aǵash hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı) rawajlanǵan. Súwretlew kórkem ónerde aldıńǵı jónelis dawam etpekte. Kino kórkem óneri 1959-jıldan rawajlana basladı ("Sonday kún keler" filmi, rejissyor J. Kardar).