Saudiya Arabstanı

Wikipedia, erkin enciklopediya
Saudiya Arabıstanı
(Bayraq) (Gerb)

Saudiya Arabstanı, (Saudiya Arabstanı Korolligi) Saudiya Arabstanı Korolligi (Al-Mamlaka al-Arabiya as-Saudiya) — Aziyanıń qubla-batısında jaylasqan mámleket. BMSh aǵzası bolǵan bul mámleket Arabstan yarım atawınıń shama menen 2/3 bólimin hám Qızıl teńiz hám de Parsı qoltıǵındaǵı qatar jaǵa boyındaǵı atawlardı iyeleydi. Maydanı 2,25 million km². Xalqı — 34 218 169 adam (2019). Bulardan 5,3 million adam mámleket puqarası esaplanbaydı. Paytaxtı Ar-Riyod qalası. Basqarıw jaǵınan 14 wálayatqa bólinedi.

Mámleket basqarıw principi[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Saudiya Arabstanı — tolıq teokratiyalıq monarxiya. Mámleket baslıǵı — patsha, áyne waqıtta bas ministr hám qurallı kúshler joqarı bas komandiri de bolıp tabıladı. Ol húkimet (Ministrler Mákemesi) ti dúzedi. 1992-jıl 1-martta patsha pármanı menen 4 jıllıq múddetke Shoro (Másláhát) Keńesi dúzilgen. 1997-jılda Shoro Keńesi aǵzalarınıń sanı 60 adamnan 90 adamǵa jetkerildi. Patsha Shoro Keńesin tarqatıp jiberiwi hám qayta dúziwi múmkin. Patsha ministrlerdi belgilew, húkimetti tarqatıp jiberiw hám jańadan dúziw kepilligine iye. Húkimet, tiykarınan, patsha shańaraq aǵzalarınan dúziledi. Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları iskerligi rásmiy qadaǵan etilgen.

Tábiyatı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Saudiya Arabstanı qubla-batısta Qızıl teńiz, arqa-shıǵısta Hind okeanınıń Parsı qoltıǵı menen qorshalǵan. Jaǵaları kóp orında tómen, qumlıq, geyde qıńır-qıysıq. Saudiya Arabstanı kóp bólimin (1 million km² ga jaqının) shól quraydı. Plato tárizli tegislikler keń tarqalǵan (batısqa qaray 1000-1300 m ge, shıǵısqa qaray 200-300 m ge shekem tómenlep baradı). Jer maydanı qurǵaq dárya oypatlıqları menen seziler-sezilmes bólinip turadı. Mámlekettiń úlken bólimin lavali maydanlar, taslaq shól (homadalar) quraydı. Qumlı shóldiń eń irileri — Nefud, Dahna. Rub'ulXolishshx arqa bólimi barxanlar (200 m biyiklikke shekem), dizbekli dóń qumlıqlardan ibarat. Zona sıyaqlı qırlar kóp. Batısta Qızıl teńizge parallel halda uzınlıǵı 2500-3000 m bolǵan Hijoz hám Asr tawları sozılıp ketken. Parsı qoltıǵınıń jaǵası boylap ayırım jerleri batpaqlıq yamasa sorlaq qatlam menen qorshalǵan Al-Xasa oypatlıǵı jaylasqan (keńligi 150 km ge shekem). Batısta Afrika — Arabstan platforması fundamentiniń túrtip shıqqan jeri — Nubiya-Arabstan qalqanı jaylasqan bolıp, ol arxey — tómen proterozoy dáwirlerine tiyisli gneys hám migmatitlar, sonıń menen birge, joqarı proterozoyǵa tiyisli geosinklinal shógindi komplekslerinen (qalıńlıǵı 10 km den artıq) ibarat. Joqarı hám tómen proterozoy dáwirine tiyisli intruziyalar keń rawajlanǵan: arqa-shıǵıs jóneliste qalqan jınısları platforma qatlamınıń qatlamları astına shókken, bul jınıslar vend hám paleozoydan baslanıp, mezozoy hám paleogendi óz ishine aladı. Parsı qoltıǵınıń janbawırı boylap Mesopotamiya shet búgilmesiniń neogen dáwirine tiyisli qalıń molassları rawajlanǵan bolıp, onıń qubla shetinde iri neft kánleri jaylasqan. RubulXoli sineklizası ekinshi neft regionı esaplanadı. Qalqannıń tokembriy dáwiri jınısları arasında temir, xrom, mıs, qorǵasın, ruwx, altın káni, kemnen-kem ushıraytuǵın jer elementleri, berilliy hám qalay kánleri bar.

Klimatı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Íqlımı arqada subtropikalıq, qublada tropikalıq, qurǵaq, keskin kontinental. Jazı júdá ıssı, qısı jıllı. Ar-Riyodta iyuldıń ortasha temperaturası 33°, yanvarda 14°, eń joqarı temperatura 48°, mámlekettiń qublada 54° hám onnan joqarı bolıwı múmkin. Jaǵada bul waqıtta ıǵallıq derlik 100% ke jetedi. Arqasında geyde temperatura — 11° qa shekem páseyedi. Jawın muǵdarı derlik balshıq jerde 100 mm den kem (jawın oraylıq aymaqlarda báhárde, arqa aymaqlarda qısta, qublada jazda salıstırǵanda kóbirek boladı), tawlarda jılına 400 mm ge jetedi. Rub'ulXoli qumlı shól hám basqa ayırım aymaqlarda on jıllap jawın bolmaydı. Asr wálayatındaǵı tawlarda jawın jılına 25,5 mm di quraydı. Qublanıń ıssı samum samalı báhár hám jazdıń baslarında qum dúbeleylerine sebep boladı. Úzliksiz aǵıp turatuǵın dáryalar joq. Suw úsh qıylı jol menen: qudıqlar, jawın yamasa suw tasqını waqtında suw saqlaǵıshlarǵa jıynaw hám arnawlı úskeneler járdeminde teńiz suwın dushshılastırıw arqalı alınadı. Saudiya Arabstanında dúnyada eń kóp dushshı suw (dúnyada alınıp atırǵan dushshı suwdıń 30%) islep shıǵarıladı. Jawın hám tasqın suwınan tolıq paydalanıw maqsetinde 186 qashı hám ulıwma kólemi 775 mln. bolǵan suw saqlaǵıshlar qurılǵan. Sizot suw mútájliginiń 1/3 bólimin qandıradı. Topıraǵı ápiwayı shól topıraǵınan ibarat, aymaǵınıń úlken bóliminde topıraq qatlamı ornın duz oramı iyeleydi. Arqasında turpayı subtropikalıq boz topıraq, qublada shor topıraq hám otlaq shorqaq topıraqlar bar. Ósimligi, tiykarınan, shól hám shala shól ósimliklerinen ibarat. Ayırım orınlarda aq seksewil, jantaq, taslaq shóllerde zamarrıq shóp, lavalı maydanlarda juwsan, astragal, oypatlıq ózenlerinde jalǵızterek, akaciyalar, kebir jerlerde jıńǵıl, suw boyında hám kebirlew orınlarda galofitler ósedi. Kóship júretuǵın qumlı shóllerde derlik ósimlik óspeydi. Ízǵarshılıq kóp bolǵan jılları hám báhár waqtında kóbirek efemer ósimlikler ósedi. Qublasındaǵı tawlarda savanna kóp. Orman hám jaylawlar húkimet tárepinen qorǵaladı. Ormanlar Saudiya Arabstannıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan hám 2,29 mln. gektar maydandı iyeleydi. Kóshiwshi qumnan saqlaw ushın tábiyiy qorǵaw sızıǵın qáliplestiriw maqsetinde terekler egiledi. Hár jılı nál egiw hápteligi ótkeriledi. Haywanlardan qasqır, shaǵal, sırtlan, túlki, qulan, kiyik, taw eshki, daman, qoyan, arab jolbarısı, túyequslar ushıraydı. Kóplegen kemiriwshiler, jer bawırlawshılar hám quslar jasaydı. Saudiya Arabstanı shekshekler mákanı esaplanadı. Qızıl teńizde hár qıylı balıq, tasbaqa hám basqa teńiz haywanları ushıraydı. Teńiz hám qurǵaqlıqta jabayı tábiyattı qorǵaw hám rawajlandırıw maqsetinde «Tábiyaattı qorǵaw hám de rawajlandırıw milliy komiteti» tárepinen ulıwma maydanı 90 mıń km² bolǵan 15 qorıqxana hám Asr milliy baǵı dúzilgen.

Xalqı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Xalqınıń 90% in arablar quraydı. Hindler, mısırlıqlar hám pakistanlıqlar, bir neshe júz mıń iranlıq, fillipinlik, bangladeshlik, emenlik, indonez, sudanlıq, siriyalıq, Iordaniyalıq hám basqa da xalıqlar jasaydı. Saudiya Arabstanda 200-800 mıń ózbek jasaydı, dep esaplanadı. Iri qáwim birlespeleri — unayza hám shammar; qáwimler — harb, mutayr, huzayl, kaxtan, juhayna, muahib, shararat, manasir, banu asad, tanuh, quraysh, banu shaybon. Rásmiy tili — arab tili; inglis tili de keń tarqalǵan. Mámleket dini — islam. Islam dininiń múqaddes ziyarat qalaları — Mekke hám Madina Saudiya Arabstanda bolıp tabıladı. Hár jılı bul qalalarda 2 mln. nan artıq musulman hajı hám kishi hajı ziyaratı saparında boladı. Qala xalqı 80,2%. Iri qalaları — Ar-Riyad, Jidda, Mekke, Madina.




Aziyadaǵı mámleketler

Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır1 · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan2 · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya2 · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya2 · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen

Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler:

Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası

1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada
2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada