Pakistan

Pakistan (urdu: پاکِستان), Pakistan Islam Respublikası (urdu: اِسلامی جمہوریہ پاکِستان, Islami Jamhyriya Pakistan) — Aziya qublasında, Hindistan yarım atawınıń arqa-batısındaǵı mámleket. Maydanı 803,9 mıń km2. Xalqı — 242 923 845 adam (2022). Paytaxtı — Islamabad qalası. Basqarıw tárepten 4 provinciya, federal paytaxt aymaǵı hám federal húkimet tárepinen basqarılatuǵın qáwimler aymaǵına bólingen. Allama Iqbal — Pakistan xalıq shayırı. Watanına qosımsha túrde ol Iran, Kürdistan hám Irakta da ataqlı bolıp, ol Iqbal-e Laxori.

Mámleketlik basqarıw principi

Pakistan — Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiretuǵın islam respublikası. Ámeldegi Konstituciyası 1973-jıl qabıl etilgen, 1977-jıl qadaǵan etilgen hám 1985-jıl 30-dekabrde qayta tiklengen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol 5 jıl múddetke saylanadı hám izbe-iz 2 retten artıq saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (Senat hám Milliy assambleya), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Bas ministrdi prezident tayınlaydı.

Tariyxı

Pakistan aymaǵında adam paleolit dáwiri aqırınan baslap jasap keledi. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqtıń basında Hind dáryası hám aǵısları oypatlıǵında jáhánniń eń áyyemgi civilizaciyalarınan biri — Harappa mádeniyatına tiyisli dáslepki mámleketler payda boldı. Eramızǵa shekemgi VI ásir aqırında bul jerler áyyemgi Irannıń Ahamaniyler saltanatı quramına qosıp alındı. Eramızǵa shekemgi 327-326-jıllarda makedoniyalı Aleksandr jawlap aldı. Onıń óliminen keyin bul jerler Mauriyalar imperiyasına qosılıp ketti. Eramızǵa shekemgi II ásirdiń basında Pakistan aymaǵında Hind-grek patshalıǵı dep atalatuǵın mámleket júzege keldi. Eramizǵa shekemiy I-III ásirlerde Hind dáryası basseyni Kushan imperiyasına qosıp alındı. Purushapura qalası (házirgi Peshovar) onıń paytaxtı boldı. Kushan patshalıǵı bóleklengennen keyin, házirgi Pakistannıń batıs bólimleri sasaniyler, shıǵıs bólimleri guptalar saltanatına qosılıp ketti. V ásirdiń 2-yarımında bul jerde eftaliyler hákimiyatı ornatılıp (VI ásir ortalarına shekem), Sakala qalası (házirgi Siyalkot) mámleket paytaxtı bolǵan.

664-jılda arablar Hind dáryası oypatlıǵına bastırıp kirdi. 711-13-jıllarda Muhammed ibn Qasım komandirligindegi áskerler Sind hám Panjabtıń qubla bólegin iyeledi. Nátiyjede Pakistan aymaǵında islam dini tarqala basladı. 750-jıl Ummaviylar xalifalıǵı awdarılǵannan soń, Sind ǵárezsiz mámleketke aylandı. XI ásir baslarına kelip, hind dáryası basseynin Ǵaznaviylar, XII ásirde Ǵuriylar, XIII ásir baslarında Dehli sultanlıǵı iyeledi. Toqtawsız urıslar, kóterilisler hám shet el shabıwıllarına qaramay, Hind dáryası háwizindegi Lohur, Molton, Peshovar, Tatta sıyaqlı iri qalalar zárúrli ekonomikalıq hám mádeniy orayǵa aylanıp, bir qatar mámleketler menen sawda múnásibetlerin rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan. Olardıń bul poziciyası Baburiyler mámleketi dáwirinde de saqlanǵan. 1707-jılda shax Avrangzeb óliminen keyin Hind dáryası háwizi iran, awǵan hám jergilikli jerlesleriniń gúres maydanına aylandı. XVIII ásir ortalarında házirgi Pakistan aymaǵı — awǵan shaxı Ahmedshax Durrojiy ıqtıyarına ótti. XVIII ásirdiń 60-jıllarında Panjabta bir neshe sultanlıqlar payda boldı, maharaja Ranjit Singx (1799-1839-jıllarda húkimranlıq etken) olardı birden-bir mámleketke birlestirdi. Baburiyler saltanatınıń kriziske júz tutıwı, ishki urıslar, iran hám awǵan húkimdarlarınıń bastırıp kiriwleri inglis kolonizatorlarınıń qaraqshılıq jobaları ámelge asıwına járdem berdi. Olar 1843-jıl Sindti, 1845-49-jıllarda Panjabtı, 1854, 1876, 1879, 1893-jılda Balujiston hám Shıǵıs Pushtun qáwim hám de sultanlıqların basıp aldı.

Pakistan xalıqlarınıń milliy azatlıq háreketi XX ásir baslarında ásirese kúsheydi (1896-1908-jıllarda Sindtaǵı Húrler kóterilisi, 1919-21-jıllarda shegaradaǵı pushtun qáwimleri qozǵalańı, 1930-jıldaǵı Peshovar kóterilisi hám basqalar). 1947-jıl 14-avgustta Pakistan ǵárezsiz dep daǵaza etildi. Pakistannıń birinshi general gubernatorı etip Musulmanlar ligasınıń basshısı hám Pakistan azatlıǵı háreketiniń jolbasshısı Muhammad Ali Jinna (1876-1948) saylandı. Kolonizatorlik tásirinen qutılıp, mámleket ǵárezsizligin saqlaw, mámleket ekonomikasın rawajlandırıw hám sol maqsette reformalar ótkeriw Pakistan siyasiy ómiriniń zárúrli máselesi bolıp turǵan edi. Húkimran Musulmanlar ligası partiyasınıń administraciyası Batıs Pakistan jerlesleri hám qarjı iyeleriniń abıroyın bekkemlewge umtıldı. Bunıń ústine Pakistan rawajlanıwınıń tiykarǵı máseleleri sheshilmegenligi sebepli xalıqtıń kóp bólegi bul partiyadan bet bura basladı. Usı partiya ishinde frakciyashılıq gúresi kúsheydi hám dáslepki qarsılas partiyalar payda boldı. Ekonomikalıq qıyınshılıqlardıń barǵan sayın quramalasıp barıwı patriot oficerler arasında narazılıqtı keltirip shıǵardı. Húkimran sheńberler ortasında gúres keskinlesip basladı. 1951-jıl 16-oktyabrde Pakistan Bas ministri Liyoqat Alixan (1895-1951) óltirildi. Ósip baratırǵan siyasiy biyqararlıq shárayatında Pakistan áskeriy bloklar — 1954-jıl 8-sentyabrde SEATO, 1955-jıl 23-sentyabrde Baǵdad pakti (1959-jıl avgusttan — SENTO) ne aǵza boldı. Hákimiyattı qolda saqlap qalıw maqsetinde Musulmanlar ligası basshıları biraz jan beriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1954-jıl bengal tili urdu tili menen bir qatarda mámleket tili dep tán alındı. 1955-jıl Musulmanlar ligası hám Birlesken front wákillerinen ibarat koalicion húkimeti dúzildi. 1956-jıl 29-fevralda shólkemlestiriw jıynalısı Pakistannıń jańa Konstituciyasın qabılladı. Oǵan kóre, Pakistan Federativ Islam Respublikası dep atala basladı. 1958-jıl 7-8-oktyabrde áskeriy tónkerilis ótkerildi, konstituciya biykar etildi, barlıq siyasiy partiyalar qadaǵan etip qoyıldı. 27-oktyabrden qurallı kúshler joqarı bas komandiri general M. Ayyubxon prezidentlik wazıypasın óz moynına aldı. 1962-jıl húkimet islep shıqqan jańa konstituciya daǵaza etildi. Oǵan kóre, Pakistanda basqarıwdıń prezidentlik forması engizildi. 1962 hám 1965-jılda M. Ayyubxon mámleket prezidenti etip saylandı. 1965-jıl sentyabrde Pakistan menen Hindstan ortasında Kashmir máselesinde qurallı soqlıǵısıw bolıp ótti.

1966-jıl 4-10-yanvarda Tashkentte Pakistan prezidenti menen Hindstan Bas ministri ushırastı. Tashkent deklaraciyası (1966) atlı tariyxıy hújjettiń hár eki mámleket tárepinen qol qoyılıwı nátiyjesinde dawlardı tınısh jol menen sheshiwge jol ashıldı. 1968-jıldıń aqırı — 1969-jıldıń basında Pakistandaǵı jaǵday keskinlesti. Mámlekettegi oppoziciyanerlik háreketi kúsheydi. 1969-jıl 25-martta M. Ayyubxon prezidentlik lawazımınan waz keshti hám hákimiyattı Pakistan armiyasınıń bas komandiri general A. M. Yahyoxanǵa tapsırdı. Taǵı áskeriy jaǵday daǵaza etildi, nızam shıǵarıwshı jıynalıs, oraylıq hám provinciya húkimetleri tarqatıp jiberildi, konstituciya biykar etildi. 1970-jıl dekabrde Pakistan tariyxında birinshi ret ulıwma saylaw ótkerilip, Shıǵıs Pakistanda Mujibur Rahmon basshılıǵındaǵı Avomi lig partiyası hám Batıs Pakistanda Z. A. Bxutto basshılıǵındaǵı Pakistan xalıq partiyası jeńip shıqtı. Avomi lig partiyası Arqa Pakistanǵa regional avtonomiya beriliwin talap etti. Pakistan basshıları bunı biykar etti. Nátiyjede mámlekette siyasiy krizis júz berdi. Pakistan basshılarınıń tártipsizliklerge juwap retinde 1971-jıl 26-martta Shıǵıs Pakistan Pakistannan ajıralıp shıǵıp, Bangladesh Xalıq Respublikası dep daǵaza etildi. Shıǵıs Pakistannan Hindstanǵa kóplegen qashqınlardıń ótip ketiwi Hindstan menen Pakistan ortasında urıs kelip shıǵıwına sebep boldı. 1971-jıl 16-dekabrde Dakkada Pakistan áskerleri jeńildi. 20-dekabrde A. M. Yahyoxan napaqaǵa ketiwge májbúr boldı hám hákimiyattı Pakistan xalıq partiyasınıń basshısı Z. A. Bxuttoǵa tapsırdı. 1974-jıl martta Pakistan Bangladesh Xalıq Respublikasın tán aldı, SEATO dan shıqtı, bulardıń hámmesi Hindstan yarım atawındaǵı jaǵdaydıń ortasha jaǵdayǵa keliwine alıp keldi.

Pakistan ishki turmısında da zárúrli ózgerisler júz berdi. 1972-jıl 24-aprelde áskeriy jaǵday biykar etildi, 1973-jıl 14-marttan jańa konstituciya kúshke kirdi. Siyasiy partiyalar iskerligi tiklendi. 1977-jıl náwbettegi parlament saylawı ótkerilip, Pakistan xalıq partiyası parlamenttegi derlik 80% orındı aldı. Z. A. Bxutto basshılıǵında húkimet dúzildi. Lekin 9 oppoziciyaner partiyadan dúzilgen Pakistan milliy alyansi saylaw nátiyjelerin tán almadı. Qayta saylaw ótkeriwdi, húkimettiń napaqaǵa shıǵıwın talap etti, mámlekette tártipsizlikler baslandı. Siyasiy tártipsizlikler hám ekonomikalıq qıyınshılıqlar artıp baratırǵan shárayatta pútkil hákimiyattı armiya shtabı baslıǵı general M. Ziyoulhaq óz qolına aldı.

1984-jıl 19-dekabrde referendum ótkerilip, onda húkimet alıp barıp atırǵan islamlastırıw siyasatın qollap-quwatlaw máselesi qoyıldı. Nátiyje unamlı boldı hám Ziyoulhaq keyingi 5 jılǵa mámleket prezidenti dep daǵaza etildi. 1988-jıl 29-mayda Ziyoulhaq nızam shıǵarıwshı organlardı tarqatıp jiberdi, oraylıq hám provinciya húkimetlerin napaqaǵa shıǵardı, olardı paraxorlıq hám jinayatta ayıpladı. M. Ziyoulhaq jańa húkimetke jeke ózi basshılıq etti. 1988-jıl 17-avgustta prezident aviaciya baxıtsız hádiysesinde qaytıs boldı. Konstituciyaǵa muwapıq, senat baslıǵı Ǵulaom Isaqxan prezident lawazımın iyeledi. 1988-jıl 16-noyabrde Milliy jıynalısta ótkerilgen saylawda Pakistan Xalıq partiyası jeńdi jáne onıń basshısı Benazir Bxutto xanım basshılıǵındaǵı húkimet dúzildi. Jańa húkimet ayrıqsha jaǵdaydı biykar etti, kásiplik hám student awqamları iskerligine ruxsat berdi, Ziyoulhaq dáwirinde qamalǵan siyasiy tutqınlardı azat etti. 1990-jıl 24-oktyabrde Milliy assambleyada ótkerilgen náwbetten tısqarı saylawda Islam demokratiyalıq alyansi jeńimpaz shıqtı. Onıń basshısı Miyon Muhammad Sortoz Sharıf bas ministr boldı. 1993-jıl 6-oktyabrde ótkerilgen náwbetten tısqarı parlament saylawında Pakistan xalıq partiyası kópshilik dawıs aldı. B. Bxutto xanım basshılıǵındaǵı koalicion húkimet dúzildi. Faruk Ahmedxan Laǵariy Pakistan prezidenti etip saylandı. 1997-jıl 3-fevralda bolıp ótken náwbetten tısqarı parlament saylawı nátiyjesinde taǵı M. M. Sortoz Sharıf bas ministr boldı. Húkimet mámleket ekonomikasın jaqsılaw ilajların ámelge asırdı. Xalıq aralıq ekonomikalıq sheriklik mápi ushın dem alıs kúni jumadan ekshembige ótkerildi. Húkimet ısrapshılıqqa qarsı, aqshalardı tejew ushın gúresti, joqarı hámeldarlardıń jeńilliklerin shekledi. 1997-jıl 2-dekabrde prezident F. A. Laǵariy óz ıqtıyarı menen lawazımınan waz keshti. Konstituciyaga kóre, mámleket basshısı wazıypasın waqtınsha Senat baslıǵı Vasim Sajjod atqara basladı. 1997-jıl 31-dekabrde mámleket prezidenti etip Muhammed Rafik Tarar saylandı. 1999-jıl 12-oktyabrde mámleket awdarıspaǵı bolıp, pútkil húkimet general Parviz Musharraf basshı áskerler qolına ótti. Parviz Musharraf N. Sharıfti qamaqqa aldı hám 2001-jıl 20-iyunda prezident M. R. Tarardi lawazımınan shetletti, ózin mámleket prezidenti dep járiyaladı. Pakistan — 1947-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 20-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 10-mayda diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 14-avgust — Ǵárezsizlik kúni (1947).

Tábiyatı

Pakistan aymaǵınıń arqa hám arqa-batıs bólegin, tiykarınan, tawlar hám qırlar iyelegen, shıǵıs hám qubla-shıǵıs bólegi bolsa Hind tegisligi (Hindgang tegisliginiń bir bólegi) nen ibarat. Pakistannıń qubla-shıǵısın Tar shóliniń batıs yarımı iyelegen. Hind dáryası háwiziniń tegislik bóleginde Panjab hám Sind tábiyiy, tariyxıy-mádeniy wálayatları bar. Mámleket aymaǵınıń úlken bólegin Hindukush, Himalay hám Iran taw dizbekleri iyelegen (eń biyik noqatı Tirichmir shıńı, 7690 m). Hind oypatlıǵına jaqınlasqan sayın taw dizbekleri tómenlep baradı hám tawlar aralıq iri háwizler — Kohat, Bannu, Peshovar oypatlıǵına aylanadı. Hindukush hám Himalay tawlarında muzlıqlar bar. Pakistannıń arqa oypatlıq bólegi Hindstan platformasınıń arqa-batıs shetinde hám tawlıq bólegi Orta teńiz búrmeli regionında jaylasqan. Paydalı qazılmalardan neft, gaz, kómir, temir, polimetall, surma, barit, altınkúkirt, tasduzı, gips, magnezit, xromit, marganec, mıs, qorǵasın hám basqalar bar.

Íqlımı hám ishki suwları

Íqlımı, tiykarınan, tropikalıq, arqa-batısında subtropikalıq, qurǵaq kontinental. Yanvarda ortasha temperatura Hind tegisliginde 12-16°C (Arabiya teńizi jaǵasında 20°C qa shekem), arqadaǵı taw tóbeliklerinde suwıq — 20°C qa shekem. Iyuldıń ortasha temperaturası qubla hám qubla-shıǵıstaǵı shólde 35°C qa shekem, jaǵada 29°C átirapında, batıstaǵı taw hám tegistawlarda 20-25°C, 5000 m biyiklikte 0°C. Jıllıq jawın jaǵada 150-200 mm, Sindta 100-200 mm (Tar shóliniń bazı jerlerinde 50 mm ge shekem), arqa-batıstaǵı oypatlıq hám tegis tawlarda 250-400 mm, arqadaǵı tawlarda 1000 -1500 mm. Mámleket aymaǵınıń úlken bólegi Hind dáryası háwizine tiyisli, batıs bólegindegi dáryalar Arabiya teńizine yamasa tuyıq háwizge (Balujistanda) aǵadı. Eń úlken dáryası Hind jáne onıń aǵısları. Dáryaları jawın, qar hám muzlıqlardan suw aladı, jazda suwlı, suwǵarıwda paydalanıladı.

Ormanları, topıraqları hám haywanat dúnyası

Topıraqları — mámleket tegislik bóleginde boz, boz-qońır, Tar shólinde qumlı, taw eteklerinde qońır hám gúńgirt topıraq. Ósimlikleri, tiykarınan, shala shól hám shólge tán. Hind dáryası boyı toǵayzar, deltası hám teńiz jaǵası mangra putaqshalarınan ibarat. Tar shólinde kserofil putalar hám turpayı otlar ósedi. Balujistan tawlarında arsha aǵashzarlar bar. Pakistan arqada — 1500-3000 m biyikliklerde keń japıraqlı hám iyne japıraqlı terekler. Ormanlar mámleket aymaǵınıń 3% in quraydı. Haywanat dúnyası túrli: tawlarda qaplan, jabayı qoy hám eshki, gizol, tegisliklerde sırtlan, shaǵal, jalǵızaq hám eshek, hár túrli kemiriwshiler ushıraydı. Quslar kóp. Hind dáryasında krokodiller jasaydı. Arabiya teńizi balıqqa bay. Kirthar hám Lal Tiltra milliy baǵları, qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, panjablar; pushtunlar, sindhiyler, baluch (baluj) lar da jasaydı. Pakistannıń arqa bóleginde tawlı xalıqlar — kxo hám kohistoniyler jasaydı. Rásmiy tili — urdu hám inglis tilleri. Xalqınıń 98% bólegi islam dinine, qalǵanları zardushtiylik, hinduiylik dinlerine sıyınadı. Xalıqtıń 57% i 12 iri qalada jasaydı. Iri qalaları — Karochi, Lohur, Faysalobod, Haydarabad, Ravalpindi, Peshovar, Molton.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Pakistan Xalıq partiyası, 1967-jıl tiykar salınǵan; Pakistan Milliy Xalıq partiyası, 1986-jıl dúzilgen; Pakistan musulmanlar ligası, 1906-jıl dúzilgen; Pakistan demokratiyalıq partiyası, 1969-jıl tiykar salınǵan; Jámiyeti islamıy, oǵada oń diniy jámáát partiyası, 1941-jılda dúzilgen. Ulıwmapakistan kásiplik awqamları federaciyası, 1947-jılda dúzilgen; Qavmiy mazdur mahaz («Milliy jumısshı frontı»), 1961-jılda dúzilgen; Pakistan miynet xalıq byurosı, 80-jıllardıń ortalarında Pakistan xalıq partiyasınıń jumısshılar háreketindegi qanatı retinde dúzilgen; Pakistan milliy jumısshı federaciyası, 1968-jılda dúzilgen; Pakistan milliy kásiplik awqamları federaciyası, 1962-jıl 60 qa jaqın iri fabrika kásiplik awqamlarınıń qosılıwınan dúzilgen.

Xojalıǵı

Pakistan — sanaatı rawajlanıp atırǵan agrar mámleket. 1947-91-jıllarda mámleket ekonomikası quramında tereń ózgerisler júz berdi — islep shıǵarıw zamanagóy forma hám usıllarǵa ótti, jalpı ishki ónim 5 ese astı. Ekonomikadaǵı bul nátiyjelerge tiykarınan mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı — menshikli isbilermenlikti basqarıw hám xoshametlew hám de mámleket sektorınıń iskerligi sebepli erisildi. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi — 22,3%, sanaattıń úlesi — 16%. Awıl xojalıǵında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 60% i bánt. Dıyqanshılıq — awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı. Mámleket aymaǵınıń 1/4 bólegi awıl xojalıǵı ushın jaramlı, sonnan 3/4 bólegi suwǵarıladı, ayırım orınlarda jılına 2-3 ret ónim alınadı. 50-70-jıllardaǵı agrar reformalarǵa qaramay, dástúriy agrar múnásibetler — jer iyeligi hám jerden paydalanıwdıń mayda dıyqan forması saqlanıp qalǵan. Hind dáryası háwizinde dúnyada eń úlken suwǵarıw sistemalarınan biri qurılǵan. Diyqanshılıqtaǵı tiykarǵı eginler: biyday, salı, arpa, mákke, texnika eginlerinen maylı eginler, paxta, qumshekerqamıs hám basqalar. Baǵshılıqta mango, banan, alma, citrus miyweler, erik, júzim, anar, ánjir, piste jetistiriledi. Sonıń menen birge, kartoshka, piyaz, sarımsaq, burısh, pomidor, kapusta, qabaq, ǵarbız hám basqalar egiledi. Shárwashılıq jalpı ishki ónimniń 8,3% in támiyinleydi. Pakistanda qaramal kóbirek. Buǵa, eshki, qoy, túye, at ta baǵıladı. Sońǵı jıllarda qalalar átirapında gósh hám sút shárwashılıǵı, qusshılıq rawajlandı. Balıq awlawdan keletuǵın payda eksport túsiminiń shama menen 3% in quraydı.

Sanaatı

Pakistanǵa kolonizatorlıq dáwirinen bir neshe kishi toqımashılıq fabrikası, qant zavodı, temirjol hám mexanika ustaxanası miyras bolıp qalǵan. 50-jıllarda sanaatlastırıw siyasatınıń tiykarǵı mazmunı jeńil sanaattı, áwele toqımashılıq sanaatın rawajlandırıwdan ibarat boldı. 1952-jılda sanaattı rawajlandırıw mámleket korporaciyası iskerlik basladı. 1955-jılda Suyi (Balujiston) de iri tábiyiy gaz kánin ózlestiriwge kirisildi. Kán sanaatı jedel pát penen, bazı jıllarda 20% ke shekem ósti. Mámleket qubla (Sind provinciyası) sında neft kánleriniń ashılıwı hám iske túsiriliwi nátiyjesinde neft qazıw kólemi 4 ese astı. Házirgi neft islep shıǵarıw (jılına shama menen 2,5 mln. tonna) mámleket mútájliginiń 25-30% in qaplaydı. 50-80-jıllarda zavod hám fabrikalardıń ulıwma sanı 1,4 mıńnan 5 mıńǵa, olarda isleytuǵınlar sanı bolsa — 200 mıńnan 500 mıńǵa jetti. Qayta islew sanaatı, ásirese, tez rawajlandı. Sanaat orayları esaplanǵan Karochi hám Lohur janına Faysalabad, Aydarabad, Molton, Ravalpindi qalaları qosıldı. Vah, Taksila, Daudxeyl, Naushexra sıyaqlı jańa sanaat orayları payda boldı. Sanaattıń tiykarın metallurgiya hám mashinasazlıq quraydı. Ximiya sanaatı shama menen 300 kárxanadan ibarat. Ximiya-farmacevtika sanaatı (100 den artıq kárxana) bólek tarawǵa aylandı. Qurılıs materialların islep shıǵarıw tarawı tez pát penen rawajlandı. Azıq-awqat sanaatı iri taraw esaplanadı. Medicina ásbap-úskeneleri, sport úskeneleri sanaatı rawajlanǵan. Poligrafiya sanaatı, tiykarınan, orta hám kishi baspaxanalardan ibarat. Sherim ayaq kiyim sanaatı kárxanaları júzege kelgen. Qol ónermentishilik hám ónermentshilik (shúberek, sherim, metall, aǵashtan buyımlar tayarlaw) rawajlanǵan. Gidrostanciya, ıssılıq hám atom elektr stanciyalarında jılına ortasha 30 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Transportında avtomobil transportı tiykarǵı orındı iyeleydi. Mámleket ishkerisinde tasılatuǵın júktiń 3/4 bólegi avtomobil transportında, 1/4 bólegi temirjolda hám 0,1% — hawa transportında tasıladı. Transport jolı uzınlıǵı — 9 mıń km, avtomobil jolları — 140 mıń km. Sırtqı sawda júkleri, tiykarınan, teńiz hám hawa transportında, bólek avtomobil transportında tasıladı. Teńiz sawda flotınıń tonnası 514 mıń tonna dedvayt. Teńiz portları: Karochi hám Kosim. Aeroportları: Karochi, Ravalpindi, Lohur qalalarında.

Sırtqı sawdası

Pakistan shetke gúrish, paxta, sabaq, sabaq gezleme, ǵalı, sherim, balıq hám basqalardı satadı. Ósimlik mayı, shay, neft, ximiya ónimleri, tógin, ulıwma mashinasazlıq tovarları, elektr buyımları, polat, shoyın, shay, qural-jaraq hám taǵı basqalardı satıp aladı. Tiykarınan, Saudiya Arabstanı, Ullı Britaniya, Yaponiya, Germaniya, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi — Pakistan rupiyası.

Densawlıqtı saqlaw

Ǵárezsizlik jıllarında Pakistan densawlıqtı saqlaw salasında málim jetiskenliklerge eristi: medicina mákemeleri hám xızmetkerleri kóbeydi. Kadrlar tayarlaw hám ilimiy izertlewler aparıw sisteması dúzildi. 40-jıllardıń aqırında 1,4 mıń vrach bolıp, miyirbiykeler joq edi. 90-jıllardıń basında vrachlar sanı 55 mıńǵa jaqın, orta maman medicina xızmetkerleri 40 mıń, miyirbiykeler 20 mıńǵa jetti. Vrachlar hám orta maman medicina xızmetkerleri medicina universitetinde, 6 kolledj hám 9 medicina shólkeminde tayarlanadı. Sanitariya normalarına mas keletuǵın ishimlik suwdıń joqlıǵı saldamlı mashqala. Kanalizaciyadan 6-7% xalıq paydalanadı.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Pakistanda ulıwma tálim haqqında nızam qabıl etilmegen. Pakistan ulıwma bilim beriw mektepleri dúzilisi tómendegishe: baslanǵısh mektep (1-5-klasslar); tolıqsız orta (6-8-klasslar); orta (9-10-klasslar); joqarı (joqarı) mektep (11-12-klasslar). Joqarı (joqarı) orta mektepti, sonıń menen birge, aralıq kolledjdi tamamlaǵanlar joqarı oqıw orınlarına kirisiw huquqına iye. 90-jıllar ortalarında 168 mıń mektep, 690 kolledj, 23 universitet bolǵan. Barlıq túrdegi mekteplerde 16,9 mln., kolledjlerde 610 mıń, universitetlerde 76 mıń adam oqıdı. Oqıtıwshılar sanı: barlıq túrdegi mekteplerde — azǵana 550 mıń, kolledjlerde — 56 mıń, universitetlerde — 6 mıń. Mektep oqıtıwshıları arnawlı mektepler, ‎institut hám kolledjlerde tayarlanadı. Iri universitetleri: Karochidaǵı Karochi universiteti (1951), Medicina pánleri universiteti (1983), Lohurdaǵı injenerlik-texnologiya universiteti (1961), Islamabadtaǵı Qaid-ye-Azam universiteti (1965), Xalıq aralıq Islam universiteti (1980), Lohurdaǵı Panjab universiteti (1882). Pánniń rawajlanıwın joybarlaw menen Pán hám texnika komiteti, pán jetiskenliklerin engiziw menen Pán hám texnika izertlewleri keńesi shuǵıllanadı. Eń iri ilimiy mákemeleri: Pakistan pán rawajlanıwı associaciyası, Pakistan pánler akademiyası, Atom energiyası komissiyası, Atmosferanıń joqarı qatlamları hám kosmik keńislikti izertlew komiteti, Geofizika ilimiy izertlew ‎instituti, Paxtashılıq ilimiy izertlew ‎instituti hám basqalar. Bunnan tısqarı, medicina, ekonomika, xalıq aralıq múnásibet, ádebiyat hám til máselelerin úyreniwshi qánigelesken ilimiy ‎institut hám jámiyetler bar. Iri kitapxanaları: Qaid-ye- Azam universiteti kitapxanası, Karochi universiteti kitapxanası, Panjab universiteti kitapxanası, Muńlas fondı kitapxanası, Oraylıq xatkerlik kitapxanası, Pakistan milliy kitapxanası (Islamabad). Iri muzeyleri: Karochidaǵı Pakistan milliy muzeyi, Lohur muzeyi, Peshovar muzeyi, Lohur qorǵanı muzeyi, Milliy muzey (Islamabad) hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Pakistan aymaǵında shıqqan dáslepki gazeta «Kohinur» gazetası (1850, Lohur) bolıp tabıladı. 1990-jıllar ortalarında 2,5 mıńǵa jaqın gazeta hám jurnallar shıqqan. Iri gazetaları — urdu tilinde: «Jang» (1937-jıldan), «Imroz» («Búgin», 1948-jıldan), «Mashriq» («Shıǵıs», 1963-jıldan), «Navaye waqıt» («Dáwir dawısı», 1940-jıldan); inglis tilinde: «Doon» («Tań», 1942-jıldan), «Pakistan tayms» («Pakistan waqtı», 1947-jıldan), «Muslim» («Musulman», 1979-jıldan), «Star» («Juldız», 1951-jıldan) hám basqa Assoshieyted Press of Pakistan, húkimet informaciya agentligi (1947-jıldan), Pakistan Press Interneshnl, húkimet támiynatındaǵı menshikli informaciya agentligi (1956-jıldan), Yunayted Press of Pakistan, menshikli informaciya agentligi (1949-jıldan) iskerlik kórsetedi. 1947-jıl Lohur hám Peshovarda radiostanciya bolǵan. 90-jıllar ortalarında 22 radiostanciya hám ótkergish isledi. Radiostanciyalar mámlekettiń tiykarǵı tillerinde kúnine 302 saat esittiriw beredi. Xalıq aralıq xızmet Aziya, Afrika hám Evropanıń 71 tilinde isleydi. Olardı Pakistan radioesittiriw korporaciyası (húkimet mákemesi, 1947-jıldan) qadaǵalaydı. Telekórsetiw 1964-jıldan baslanǵan, 5 teleoray isleydi. Olardıń jumisına Pakistan televidenie korporaciyası (1967-jıldan) basshılıq etedi.

Ádebiyatı

Pakistan ádebiyatı urdu, panjabiy, sindhiy, pushtun, baluch, braguyi, sonıń menen birge, arab, parsı, gujaratiy, inglis hám basqa tillerde jaratılǵan jazba kórkem miyraslardan ibarat. Mıń jıllar dawamında Hindstan xalıqları jaratqan folklor hám jazba ádebiyat Pakistan hám Hindstannıń ulıwma baylıǵı bolıp tabıladı. Pakistan dúzilgen dáwirde Pakistan xalıqları ádebiyatınıń rawajlanıwı túrlishe bolǵan, urdu, sindhiy hám panjab ádebiyatı rawajlanǵan edi. Pakistannıń Hinstannan ajıratılıwı daslep ádebiyat rawajlanıwına málim dárejede unamsız tásir etti — basılımlar, ádebiy jurnallar jawıldı, jazıwshılar shólkemleri tarqalıp ketti. 1949-jılda Pakistan aǵartıwshı jazıwshıları associaciyası dúzildi, lekin tez arada qadaǵan etildi. 1959-jılda Pakistan jazıwshıları gildiyası dúzildi. Hámme tillerde poeziya ústem, urdu hám sindhiy ádebiyatlarında proza anaǵurlım rawajlanǵan. Professional teatrdıń joqlıǵı sebepli dramaturgiya onsha rawajlanbaǵan. «Pakistan kórkem akademiyası» (Islamabad), «Urdu akademiyası» (Karochi), «Iqbal akademiyası» (Lohur) hám basqa kórkem ilimiy izertlew mákemeleri eski ádebiyattı baspadan shıǵarıw, Pakistan xalıqları tillerine awdarmalaw sıyaqlı islerdi júrgizedi. Urdu ádebiyatınıń ataqlı wákilleri — Fayz Ahmad Fayz (1911-84), Josh Malihabadiy (1896-1982), Ahmad Nadim Qosimiy (1916), Farig Buxariy (1918-97), Ahmad Faroz (1926 ) hám basqalar. Realist jazıwshılar S. H. Manto (1912-55), Ǵulam Abbas (1909-88), Mırza Adib (1914). Mumtaz Mufti (1905-95) gúrriń janrınıń rawajlanıwına salmaqlı úles qostı. Sońǵı on jıllarda shayıralar Kishvar Nahid (1940), Ado Jafariy (1924), Fahmida Riyaz (1946), Zuxra Nigah, shayırlardan Habib Jolib, Iftixor Orif hám basqa salmaqlı dóretpeler jarattı. Institutı Zor Huseyn, Anvar Sajjad (1935), Jamila Hoshimiy hám basqa jazıwshılar aldınǵı qatarǵa shıqtı. Roman navislerden Aziz Ahmad, Xadija Mastur, Shavkat Sıddıq, Intizar Huseynlerdiń atları ataqlı. Urdu tilinde «Afkor», «Sip», «Funun», «Avroq», «Tuluyeafkor» kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnalları baspadan shıǵarıladı.

Sindhiy ádebiyatınıń wákilleri — shayırlar Bevas, Ayaz Shayıq, Murad Ali Kozim, Haydar Baxsh Jatay, sindhiy prozasınıń tiykarshısı Mırza Kalich Beg hám basqa XX ásir 2-yarımında ataqlı jazıwshılar qatarına Jamiluddin Abru, Tanvir Abbasiy, Qurban Ali Bugtiy, Ammar Jalil, Rasul Baxsh Palejo, Rashid Bhattiy kelip qosıldı. Sindhiy ádebiyatı rawajlanǵan. 1955-jıldan «Mexran» ádebiy jurnal basıp shıǵarıladı. Pushtu (pashtu) ádebiyatında gúrrińnavisler Master Abdulkarim, Vali Muhammed Tofon, Qalandar Momand, Mir Maxdishoh Maxdi, Samendar Xon Badarshaviylerdiń dóretpelerinde romantika belgileri bar. Ámir Hamza Shinvoriy, Samandar Xan Badarshaviy («Shayırlar shaxı» ataǵına iye bolǵan), Fazl Xan Shaydo, Rasul Raso, Abdulxaliq Xoliq hám basqa shayırlar ataqlı. «Pushtu», «Nangialay», «Baslıq», «Al-Fallah» sıyaqlı ádebiy jurnallar baspadan shıǵarıladı. Panjab poeziyasın jańalawda Sharif Kunjahiy, Ahmad Rahiy, Baqi Siddiqiy, Orif Abdul Matin, Salim Kashar, Salimur-Rahman Kiyaniy hám basqalardıń xızmeti úlken. Sońǵı on jıllıqlarda Mushtaq Safiy, Anis Naqıy, Sultan Mahmud Oshufta, Safdar Mir, Rashid Anvar, Tanvir Buxariy sıyaqlı shayırlar jetilisip shıqtı. Ahmed Salim, Zafar Lashariy, Xanif Choudhuriy, Faxr Zaman, Mustansar Tarar, Ehson Betalviylerdiń prozalıq dóretpeleri ataqlı. Panjab tilinde «Panj dárya», «Panjabi zaban» ádebiy jurnalları basıp shıǵarıladı. Balash ádebiyatı XX ásirdiń 60-70-jıllarınan qáliplesti. Tanıqlı shayırları — Azat Jamoldiniy, Zaxur Muhammed Sayd Hoshimiy, Gulxan Nasr. Zamanagóy poeziya wákilleri — Muhammad Ishoq Shamim, Qazı Abdulrahim, Abdulhakim Haqgo, Murad Sahar, Malik Muhammad Taqiy hám basqalar. Tanıqlı jazıwshıları — M. X. Unka, Malik Muhammed Panah, Surat Xan Marriy, Zafar Ali Zafar, Muhammed Beg Balosh, Muhammad Sadıq Azat hám basqalar. Balosh tilinde «Uman», «Naukin daur», «Ulus» hám basqa kórkem ádebiy jurnallar baspadan shıǵarıladı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Pakistan aymaǵınan eramızǵa shekemgi 4-3 mıń jıllıqlarǵa tiyisli eneolit mákanları (tas hám shiyki gerbishten qurılǵan úyler) nıń qaldıqları, geometriyalıq naǵıslar hám haywanlardıń sxematikalıq súwretleri menen bezetilgen ılaydan islengen ıdıslar, mıs hám bronza taǵınshaqlar, hayallar hám haywanlardıń háykelsheleri tabılǵan. Kushan patshalıǵı dáwirinen qalǵan estelikler (stupalar, ibadatxanalar) bul jerde mádeniyat joqarı dárejege kóterilgenin kórsetedi (ibadatxanalar músinshilik dóretpeleri, budda háykelleri, diywal súwretleri menen bezetilgen). VII-VIII ásirden baslap arxitektorlıq islam dini tásirinde rawajlana basladı. Dehli sultanlıǵı dáwirinde Lohur, Molton, Peshovar, Tatta sıyaqlı qalalarda saltanatlı saraylar, maqbara hám meshitler qurıldı. Qalalar bekkem qorǵan diywalları menen oraldı (XVI-XVII ásirlerdegi Lohur qorǵanı, XVIII ásirdegi Aydarabad qorǵanı). Pakistannıń orta ásir arxitektorlıǵına qońsılas Oraylıq Aziya, Iran hám Afganistan mámleketleri arxitekturasınıń tásiri úlken boldı. Biyik bosaǵalı áywanlar meshitlerdiń strukturalıq bólegine aylandı (Tattadaǵı Shax, Jáhán meshiti, XVII ásir), Lohur meshitleri Dehli hám Agradaǵı meshitlerge uqsap ketedi (Lohurdaǵı Badshahiy meshiti, 1674-jıl). Baburiyler dáwirinde maqbaralardıń bezewleri bayıdı hám bara-bara Orta Aziya usılına uqsap ketti (Tattadaǵı Shurfa Xan maqbarası, 1638-jıl). Baburiyler saltanatınıń páseńlewge dus keliwi (XVIII ásir), iran, awǵan, evropa shabıwılshılarınıń hújimleri aqıbetinde ulıwma mádeniy turmısta, ásirese, arxitektorlıq hám súwretlew kórkem ónerde degradaciya júz berdi.

Pakistan dúzilgennen keyin (1947) mámlekette qurılıs jumısları háwij aldı, jańa qalalar, jańa paytaxt — Islamabad (grek arxitektorı K. A. Doksiadis) qurıldı. Zamanagóy arxitekturada «xalıq aralıq usıl» ústem turatuǵın bolıp, ol ápiwayı sırtqı kórinislerden dúziledi (Islamabadtaǵı jańa meshit, parlament imaratı, arxitektor A. Yakobson; «Shahrizada» mıymanxanası, arxitektor J. Ponti). Pakistan aymaǵındaǵı áyyemgi mádeniyat oraylarında ótkerilgen qazılmalar sonı kórsetedi, Pakistanda áyyemde súwretshilik keń rawajlanǵan. Orta ásirlerde saraylar, meshit hám ibadatxana diywalları súwretler menen bezetilgen. Arablar menen birge sulıw jazıw óneri de kirip keldi — meshit, maqbaralardı sulıw jazıw menen bezey basladı. Tatta hám Aydarabad qalaları orta ásirlerde qoljazba hám miniatyura jaratıw orayına aylandı. Baburiyler dáwirinde, ásirese Akbarshax hám Jáhángirshax dáwirinde «Baburiyler miniatyura mektebi» dúzildi. Ǵárezsizlik dáwirinde súwretlew kórkem óneri rawajlanıwı jańa basqıshqa ótti. Kekse súwretshiler miniatyura dástúrlerin dawam ettirdi — A. R. Chugatay, Allah Baxsh, S. F. Rahamin dóretiwshiliginde Evropa súwretshiligi hám orta ásir miniatyurası qosılıp ketken; X. M. Sharif — miniatyurada, X. Yusuf — sulıw jazıwda, Ǵ. Ali — grafika salasında dóretiwshilik etpekte. Z. Aǵa, Sadiqayn, Sh. Ali, Guljiy, D. Naqsh, A. Parviz sıyaqlı súwretshiler zamanagóy modernizm aǵımınıń wákilleri bolıp tabıladı.

Muzıka

1947-jılǵa shekem tikkeley hind muzıka kórkem óneri menen birgelikte (atap aytqanda, Arqa Hindstannıń «hindustoniy» usılında) rawajlanıp kelgen. Házirde Pakistan eski muzıkasında «raga», qaharmanlıq dástanları, «naat», «hamd» hám «sofiyona» (diniy qosıq jolları), ashıqlıq temadaǵı «ǵázzel», «qavvali» (ashıqlıq-diniy temadaǵı ekspromtlıq vokal-ásbap janrı), panjablıqlarda «mahiyya» (toy dástúr qosıqları), «tappa» (lirikalıq aytısıwlar) ataqlı. Muzıka ásbaplarınan tabla, dáp, pakhavaj (urıp shertiletuǵın ásbaplar), tarlı-shertiletuǵın sarud, rabab, setar, tampura, svaramandal, oq jaylı sarangi, úflep shertiletuǵın nay, bansuri, shexnay sıyaqlılar keń tarqalǵan. Kompozitor kinofilmler ushın urdu hám panjab tillerinde jaratqan nama hám qosıqları da xalıq arasında ayrıqsha izzetke iye. Zamanagóy artistlerden Amanat Ali Xan, Bare Ǵulam Ali Xan, Xajı Ǵulam Farid Sabri (kompozitor hám qosıqshılar), Ravshan Ara Begum, Mehdi Hasan, Nusrat Fateh Ali Xan, Malikaye Tarannum Nurjahan, Obida Parvin, Farida Xanım, Íǵbal Banu, Neyyara Hyp (eski musika atqarıwshıları), estrada qosıqshılarınan Adnan Sami, Hasan Jáhángir, Mehnaz hám basqalar ataqlı. Islamabadtaǵı «Lok Birsa» (Xalıq muzıka miyrası) ‎instituti, Lohurdaǵı «Al-Hamra» kórkem óner orayı, Pakistan muzıka fondı hám basqa mákemeler milliy muzıka kórkem óneriniń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye esaplanadı.

Kino

Pakistan kinematografiyasınıń tariyxı mámleket ǵárezsizlikke jetiwinen aldın Hindstanda jaratılǵan musulmansha ruwxtaǵı filmlerden baslanadı. Pakistannıń birinshi hújjetli filmi 1948-jılda jaratıldı. Birinshi kórkem film 1948-jılda islep shıǵarılǵan («Teriy yad», rejissyorı D. Sardariy Lal). «Sonday kún keledi» (1958, rejissyorı A. Qardar), «Nido», «Sima» (1967, rejissyorı Sh. Malik) sıyaqlı filmlerde xalıq turmısı, arzıw-úmitleri shın sáwlelendirildi. Keyingi jıllarda «Muhabbat jazı» (rejissyorı M. Parviz), «Ayaq oyınshı hayal-qız» (rejissyorı X. Tariq), «Sezim» (rejissyorı N. Salom) sıyaqlı filmler jaratıldı. 90-jıllardıń ortalarında jılına 200 ge shekem hújjetli film islep shıǵarıldı. Pakistannıń onlap filmleri xalıq aralıq sıylıqlar alǵan («Hind dáryası», «Lohur qalası», «Bir akr jer» hám basqalar). Pakistanda 10 nan artıq kinostudiya bar. Jılına urdu, panjabiy, sindhiy, pushtu, gujaratiy hám siraykiy tillerinde 90-120 film islep shıǵarıladı. Mámlekette 800 den artıq kinoteatr bar. Belgili rejissyorlar — N. Islam. P. Malik. X. Askariy. Yu. Malik; belgili aktyor hám aktrisalar — Badari Munir, Babra Sharif, Shabnam, Nadim, M. Qurayshiy. Pakistan túrli xalıq aralıq, sonday-aq, Tashkentte ótkerilgen xalıq aralıq kinofestivallarda qatnasqan.

İri qalaları