Ullı jipek jolı

Ullı jipek jolı - ásirler dawamında Shıǵıs hám Batıstı baylanıstırdı. B.e.sh. II ásirden baslap sawda jollarınıń bul birikpesi Qıtaydı ádewir qashıqlıqtaǵı Rim imperiyası menen baylanıstırdı, diniy, mádeniy hám kórkem ideyalardıń tarqalıwına múmkinshilik berdi.

I-II ásirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha sawda isleri joqarı dárejege jetti. Qıtay menen sawdada tiykarǵı dáldalshılar Orta Aziya sawdagerleri boldı.

III-VI ásirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha buddizm monaxları Qıtaydan-Hindstanǵa barǵan.

VIII-X ásirlerde Ullı Jipek jolınıń áhmiyeti jáne de kúsheygen. Qıtay menen Vizantiya hám Arablar menen baylanıslar ornatılǵan.

Ullı Jipek jolında tiykarǵı tovar jipek bolǵan. Xan dáwirinde jipek gezlemeleriniń eni 0,5 metr uzınlıǵı 9 metr bolǵan. Bunnan basqa Qıtaydan farfor, keramikalıq ıdıslar, altın, temir, gúrish hám basqada zatlar sırtqa shıǵarılǵan. Vietnam qımbat bahalı taslar, bezeniw zatları hám basqa zatlardı jetkerip bergen.

Hindstan altın, gúmis, temir, gilemler hám basqa da qımbat bahalı zatlar menen sawda islegen. Persiya hám aldıńǵı Aziya elleri qural-jaraq, gilemler hár qıylı ıdıslar, qımbat bahalı taslar menen sawda islerin alıp barǵan.

Orta Aziyadan gezlemeler, gilemler, atlar, miyweler, vino, Samarkand qaǵazı eksport islengen. Ásirese Qıtayda Orta Aziya atları júdá qımbat bahalanǵan.

Ullı jipek jolı boyınsha sawda islerinde sheklerden paydalanǵan. Jol boyınsha 25-20 km. qashıqlıqta kárwan sarayları jaylasqan. Bul jerde sawdagerler hám xızmetkerler ushın barlıq qolaylıqlar jaratılǵan.

Jipekten basqa batıs jerlerde qural-jaraqlarǵa talap joqarı boldı. Tyan-Shan hám Pamir tawları arqalı jollardı qadaǵalaw qıtaylılardıń qolında boldı.

Ullı jipek jolı boyınsha baylanıslar I-II ásirlerde joqarı dárejege jetti. Parfiya Qıtay jipeklerin satıp ala basladı. Parfiyalılardan jipek jolı haqqında rimliler xabardar boldı. Tariyxshı Flor jazıp qaldırıwı boyınsha rimliler kórgen birinshi jipek Parfiyalılardıń altınnan toqılǵan bayraǵı boldı.

Evropaǵa jipek jetkerip bergen Parfiyalılar boldı. Jipek sawdası olarǵa júdá kóp payda keltirdi.

III-VI ásirlerde jipek jolı boyınsha budda monaxları Qıtaydan Indiyaǵa barǵan hám keyinge qaytqan. Ullı jipek jolınıń xalıqaralıq áhmiyetiniń ósiwi VII-X ásirler menen baylanıslı. Usı waqıtları Qıtaydıń Vizantiya hám arablar menen baylanısı ornatıladı. Orta Aziya xalıqlarınıń onı qorshaǵan úlkeler menen sawda baylanısları b.e.sh. III-II mıń jıllıqqa barıp taqaladı.

Sawda baylanıslarınıń payda bolıwına Orta Aziya, Badaxshan hám Xotan jerlerinde lazurit, nefrit hám basqa da qımbat bahalı taslardıń qayta isleniwi qolaylı múmkinshilikler jaratıp berdi.

Hindstan hám Qıtaydan jipek gezlemeleri menen birge, paxta gezlemeleri Ullı jipek jolı boyınsha sırtqa shıǵarılǵan. Sogdıdan Qıtayǵa gilemler alıp kelingen.

Ullı jipek jolı boyınsha tek tovarlar ǵana emes, al azıq-awqat ónimleri alıp shıǵılǵan. Hindstannan tek paxta gezlemeleri emes, sonıń menen birge paxta tuxımları da sırtqa shıǵarılǵan. Usıǵan baylanıslı Buxara, Samarqandtan baslap Tashkent, Fergana alabına shekem paxta egilgen. Bunda paxta tuxımları Hindstan, Irannan alıp kelingenligi belgili. Jipek jolınıń barlıq boyı boyınsha paxta egilgenligi anıq.

Sonıń menen birge Ullı jipek jolı boyınsha Yaponiya hám Qıtayda júdá keń tarqalǵan ónim gúrish penen sawda isleri alıp barılǵan. Gúrish Samarqand, Buxara, sonday aq Hindstanǵa shekemgi ellerge alıp barılǵan.

Jipek jolınıń ómir súriwi hár qıylı ellerdiń sawdagerleri arasında ǵana emes, al hár bir eldiń sawda turmısına ózgerisler kirgizdi. Jipek jolı boyınsha elatlı punktler, úlken qalalar payda boldı hám olar kárwan jolǵa xızmet etti.

Kárwan jolı óz dáwiriniń ulıwma adamzatlıq nızamlar menen jasadı, sonıń menen birge óziniń nızamların hám dástúrlerin payda etti. Kárwanlarǵa xızmet etken hár qıylı sotsiallıq qatlam wákilleri boldı. Kárwan jollarda diniy topardıń wákilleri de boldı. Olar haqıyqıy mánisinde dindi tarqatıwǵa xızmet etti. Kárwan jipek jolınıń boylarında buddizm dini keń tarqalǵan. Termez, Dalvarzintóbe átiraplarında arxeologlar tárepinen Buddaǵa baǵıshlanǵan xramlar kóplep tabılmaqta.

Kárwan jolı boyınsha buddizm Qıtay qalalarına shekem barıp jetti, onnan arman qaray Yaponiya hám Qubla-Shıǵıs Aziya, Indoqıtay ellerine tarqaldı.

Jipek jolı boyınsha tek budda monaxları ǵana emes, al musılman mollaları, dárwishler de gezip júrgen hám islamdı keń aymaqqa tarqatqan. Islam dini Orta Aziya hám Volga boylarınan Qashǵarǵa shekem jetip bardı.

Jipek jolı boyında jaylasqan mámleketler boylap tek dinlerdiń tarqalıwı bolıp ǵana qoymastan, mádeniy, sonıń ishinde muzıka, jazıwlar, úrp-ádet, dástúrler almasıwlar ámelge asırıldı.

Jipek jolınıń áhmiyetiniń biri sonnan ibarat, ol xalıqlardıń aralasıwına múmkinshilik jaratıp berdi. Jaqın hám Uzaq Shıǵıs elleri, Orta hám Oraylıq Aziya aymaǵında jasaǵan xalıqlardıń, rasalardıń aralasıwı, mádeniy almasıwlar bolıp ótti.

Jipek jolı hesh kimdi sırtqa ılaqtırıp taslamastan, hámmesin birlestirdi, tuwısqan hám jaqın barlıq xalıqlardı óziniń qáwenderligine aldı. Jipek jolı boyınsha qay jerge barmasın Qıttaydan Jer Orta teńizi hám Hindstan baǵdarında, yamasa kerisinshe baǵdarda bárqulla háreketler bolıp turdı.

Qubla joldıń Baqtriya bólimi boyınsha háreketlerdıń izleri ataqlı Afganstandaǵı Telyatóbe (I-II ásirler) hám Bagram (III ásir) qoyımshılıqlarınan tabıldı. Bul jerdegi tabılmalardan bezeniw zatları ónermentshilik buyımları, bronzadan islengen ónimler, aynalar hám basqalardan ellinistlik zatlar ayırılıp turadı.

Jipek jolınıń táǵdirine sol dáwirdegi siyasiy awhalda óziniń tásirin tiygizgen. Mámleketler arasındaǵı urıslar sawda jolınıń baǵdarın ózgertip turǵan. Máselen, Qıtay tariyxshısı Pey Tszyuya joldıń arqa bólimin bayan ete otırıp shıǵıs Túrkistan hám Sogdı orayların Qara teńiz boyları hám Vizantiya menen baylanıstırǵan áyyemgi kárwan joldıń qayta tiklengenligin jazıp qaldırǵan. Bul jol boyınsha hárekettiń qayta tikleniwi Ullı jipek jolı boyınsha siyasiy jaǵdaydıń ózgeriwi menen baylanıslı boldı. Sasaniyler Iranınıń jipek sawda jolın jawıp taslawı, aylanıp ótetuǵın joldı talap etti. Nátiyjede Túrk, Sogdı elshileri tárepinen bunday jol tabıldı. Ol Túrk qaǵanı jaylasqan Sogdıdan Sırdárya arqalı Aral teńizin shetlep ótip, Emba hám Ural dáryaların boylap, Volga hám Alanlar arqalı házirgi Turkiyanıń aymaǵındaǵı Trapezuntqa shekem barıp jetken.

Izertlewshilerdiń pikirinshe sawda jollarınıń boylarında b.e.sh. IV-III ásirlerde sawda qonısları payda bolǵan. Sogdılar bul qonıslarda shańaraqları menen jaylasqan. Bul Shıǵıs Túrkistan, Jetisuw, Mongoliya rayonları. Koloniyalarda iri sawda isleri alıp barılǵan, onıń gúllengen dáwiri VI-IX ásirlerge tuwra keledi. Koloniyalar óz betinshe hákimiyatqa, áskeriy toparlarına hám bekinislerine iye bolǵan.

Shıǵıs Túrkistan teńgelerinde Buxaranıń eki órkeshli túyeleri, atlarınıń payda bolıwı tosınnan emes. Olar bul jerge qonıs basqan Sogdılar tárepinen kirgizilgen bolıwı múmkin. Bul fakt Buxara Sogdılarınıń Shıǵıs penen tıǵız sawda baylanıslarınıń bolǵanlıǵınan guwalıq beredi. Bul jerde erte waqıttıń (b.e.sh. IV-III ásirler) ózinde Batıs teńgeler bólinip shıǵa baslaǵan. Bul xalıqaralıq sawdaǵa baǵdar alǵanlıǵınan guwalıq beredi.

Usıǵan baylanıslı Orta Aziyadaǵı eki dáryanıń Ámiwdárya (Oks) hám Sırdárya (Yaksart) keme júziw ushın qolaylı ekenligi haqqında antik avtorlardıń maǵlıwmatları úlken qızıǵıwshılıq tuwdırdı. Buxara Sogdısı Buxaradan arqada Xorezmge, sarmatlar Qarateńiz átiraplarına, basqa batıs baǵdarında Margiana, Parfiyaǵa, qublada Sogd, Baqtriyaǵa ótetuǵın jollardıń kesispesinde jaylasqan.

Izertlewshiler Oks boyınsha Kaspiyge suw jolı bolǵan bolıwı múmkin dep esaplaydı. Bul jol antik dáwirden XIV ásirge shekem ómir súrgen. Oks boyınsha bul arqa jol Parfiyanı shetlep ótip, Baqtriyadan Okstıń joqarısına qaray, Sogd Buxarası arqalı Áyyemgi Xorezmge, Kavkazǵa, Qara teńiz boyındaǵı ellerge barǵan bolıwı múmkin.

Áyyemgi kárwan jollar haqqındaǵı ilimiy izertlewlerdi joldıń tiykarǵı bólimi Túrkistannan, yaǵnıy Qazaqstan, Orta Aziya hám Shıǵıs Túrkistannan ótkenligi kórsetiledi. Óytkeni bul jerlerdiń tábiyiy baylıqları hámmeniń dıqqatın ózine tartqan. Sonıń menen birge bul joldı qayta rawajlandırıw táreptarları onı Batıs penen Shıǵıstı baylanıstırıwdı ekonomikalıq jaqtan nátiyjeli ekenligin kórsetpekte. Basqa sóz benen aytqanda qurǵaqlıqtan ótetuǵın "Ullı jipek jolının'" teńiz jolına qaraǵanda artıqmashlıǵın kórsetpekte.

Jipek jolınıń áhmiyetiniń tómenlewiniń tiykarǵı sebebi XVI ásirde Evropadan Qıtayǵa shekem bolǵan teńiz jolınıń ashılıwı ekenligi aytıp kelinbekte.

Qıtaydan baslanǵan bul jol Kumul, Aqsuw arqalı Qashǵar, Farob, Shash, Samarqand, Buxara, Úrgenish hám basqa kóplegen qalalar arqalı ótip, birinshi náwbette ózlerinde islep shıǵarılǵan tovarlar menen kárwan júklerin kóbeytip, Batıs mámleketlerine shekem baratuǵın edi. Bul joldan ótetuǵın sawdanıń áhmiyetli bolǵanlıǵı ushın onıń tınıshlıǵı hám turaqlıǵı ushın mámlekettiń húkimdarları táreptar bolǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar bar.

Dereklerde kórsetiliwinshe, Ámir Temur dáwirinde Qıtaydan baslap Evropaǵa shekem sozılǵan jolda sawda kárwanlarınıń qáwipsizligi táminlengenligi ushın bul jollarda sawda qatnasıqları rawajlanıp ekonomikalıq jaqtan jetilisiwine, júdá kóplegen mámleketlerdiń mádeniyatınıń gúllep jasnawına sebep bolǵan edi.

"Jipek jolının'" Qıtaydan ótetuǵın bólimi haqqında Maxmud Qutluqovtıń qıtay, arab, farsı hám basqa dereklerge tiykarlanǵan izertlewleri sonı kórsetedi, 1279-1367 jıllarda Qıtayda ústemlik etken monǵollar diynastiyasınıń ornın Mıń diynastiyası (1368-1644 jj) iyelewi hám Túrkistanda Monǵolıstan mámleketiniń (1348-15116 jj) kelip shıǵıwı nátiyjesinde Túrkistan Qıtay qatnasıqlarında keskin ózgeris payda boldı. Bul eki úlke ortasında sawda qatnasıqlarınıń buzılıwına Mıń dinastiyasınıń jipek jolın qolǵa kirgiziw maqsetinde, kárwan jolınıń tiykarǵı bólegi bolǵan Kumul qalasın iyelew ushın basqınshılıq urısın baslaw sebep boldı. Kumul birese Qıtaydıń qolına, birese Monǵolıstanǵa ótip turdı. Álbette, júz jıldan aslam dawam etken bul urıs sawdagerlerdiń dińkesin qurıtadı. 1499-jılı Kumul Qıtay qolına ótip qalıwına qaramastan, Batıs hám Shıǵıs Túrkistan sawdagerleri Monǵolıstan xanı Axmedxandı, qolǵa túsken Qıtay hámeldarların Qıtayǵa qaytarıp berip, pitim dúziwge májbúr etti. Bunda Tashkent hákimi Maxmudxannıń Qıtay xanına jazǵan xatı áhmiyetke iye boldı hám belgili bir múddette sawda qatnasıqların jaqsılawǵa erisildi.

1513-jılı Kumul qalası Axmedxannıń ulı Mansurxan tárepinen azat etiledi. Bul qala ushın gúres Monǵolıstan xanlarınan keyin Yarkent (1465-1759 jj) hám Junǵar (1635-1755 jj) xanları tárepinen Mıń hám Shin (1644-1911 jj) basqınshılıq urıslarına qarsı XVIII ásirdiń birinshi yarımına shekem dawam etedi. Bul awhal Qıtay Orta Aziya sawda qatnasıqlarınıń qısqarıwına alıp kelgen.

1746-jılı Qıtay-Junǵar sawda kelisimi dúzilip, 4 jılda bir mártebe Junǵar sawdagerlerinıń Qıtayǵa barıp sawda qılıwına ruxsat etiledi. Bul kelisim 1756-jılı Junǵar xanlıǵınıń Manchjurlar tárepinen basıp alınıwı menen óz kúshin joytadı.

Qıtay tovarlarınıń Túrkistanǵa alıp keliniwiniń qısqarıwına XIV ásirde Qıtayda hákimiyat basına shıqqan Mıń diynastiyası xanlarınıń Monǵolıstan jerlerine basqınshılıq urısları zıyanın tiygizgen. Nátiyjede Qıtay menen Túrkistan arasındaǵı sawda qısqarıp, Qıtay tovarlarınıń Batısqa barıwı azayadı. Túrkistannıń Qıtay menen sawdasınıń qısqarıwı belgili dárejede Túrkistan sawdasına tásirin tiygizdi. Bıraq áyyemgi kárwan jollarında sawda dawam etken.

Túrkistannıń eń shetki úlkesi bolǵan Shıǵıs Túrkistanda da XVII ásirlerde sawda qatnasıqları bolıp turǵan. 1603-1605 jılları bul mámleket qalalarına Hindistannan kárwan menen kelgen portugaliyalı sayaxatshı Benedekt Goes Yarkent, Qashqar, Aqsuw, Turfan qalaları úlken sawda orayları ekenligin hár jaqtan kelgen sawdagerler menen tolı ekenligin jazadı. XVIII ásirde Manchjurlar basıp alǵanǵa shekem bul úlkeniń ekonomikalıq awhalı haqqında Grigoriy Nikolaevich Potanin rus arxiv materialları boyınsha tómendegi maǵlıwmatlardı keltiredi "Qubla qalalarda jasawsha buxaralılar (kishi buxaralılar, yaǵnıy qashǵarlılar) ózleriniń erte bilimliligi menen maqtanadı, shayırlardı úyrenedi, baǵshılıq, toqımashılıq, gezleme toqıw hám de sawdegershilik penen shuǵıllanadı. Olardıń kárwanları orta ásirdegi Genuya (Italiya) respublikasınday Aziyanıń eń iri jerlerine shekem barǵan. Buxaralı sawdagerlerdi Astraxanda, Tobolda, Kyaxtada hám Arxangelskta ushıratıw múmkin ".

Shıǵıs Túrkistan sawdagerleri XVIII ásirdiń birinshi yarımında tiykarınan óz elinde islep shıǵarılǵan tovarlar menen sawda etken. Chin imperiyası, 1759-jılı Shıǵıs Túrkistandı tolıq basıp alǵannan keyin Junǵar hám Yarkend xanlıqları joq etildi.

Shıǵıs Túrkistan arqalı Rossiya-Qıtay sawda qatnasıqları 1851 jılǵı kelisimnen soń rásmiy túske kirgen bolsa da, bárqulla Chinlar tárepinen túskinlikke túsip turǵan. Rossiya usı dáwirde Qıtayda júz bergen ekonomikalıq hám siyasiy awır jaǵdaydan paydalanıp, 1860-jılı Beyjinde, 1864-jılı Guljada dúzilgen kelisimler arqalı sawda qatnasıqlarında ádewir tabıslarǵa eristi. Bul dáwirde orta aziyalı sawdagerlerdiń abıroyı Shıǵıs Túrkistannıń qublasında ústinlikke iye edi. Bıraq 1864 jılı Shıǵıs Túrkistanda milliy azatlıq háreketiniń baslanıwı hám de Batıs Túrkistanda Rossiyanıń basqınshılıq júrisleriniń baslanıwı menen Qıtay-Orta Aziya sawdasında sheshiwshi ózgerisler júz berdi.

Shıǵıs Túrkistanda milliy azatlıq gúresleri nátiyjesinde payda bolǵan Jetiasar mámleketi (1864-1878 jj) óz ǵárezsizligin járiyalap, birinshi kúnlerden aq Orta Aziyadaǵı 3 xanlıqqa elshiler jiberdi, siyasiy hám ekonomikalıq qatnasıqlar ornatıwǵa eristi. Rossiya Qazaqstan hám Orta Aziyanıń ádewir jerlerin iyelep alǵannan keyin, 1869 jılı Shıǵıs Túrkistanǵa sawda kárwanların jiberip, Jetiasar mámleketi menen múnásibetlerin ornatıwǵa kiristi. Bul mámleket hákimi Yakubbek sawda baylanısların tiklewde Rossiya tárepinen qoyılǵan shártlerge tolıq razılıq beriw esabına óz mámleketiniń ǵárezsizligin tán alıwdı talap etti. Rossiya bul talaptı qabıl etpegenligi ushın rus sawdagerleriniń erkin háreket etiwine jol qoymadı. Shıǵıs Túrkistanda payda bolǵan jáne bir xanlıq Iliy sultanlıǵınıń (1864-1871) Rossiya tárepinen basıp alınıwı Jetiasar mámleketiniń Shıǵıs Túrkistannıń arqa menen bolatuǵın sawda baylanısın qıyınlastırdı. Onıń ústine Gulja ǵállesiniń Qıtay jazalawshı áskerlerine satılıwı menen Chinler Jetiasar mámleketin joq etiw imkaniyatına iye boldı. Bul dáwirde Rossiya-Qıtay sawdası Túrkistan aymaǵında óz-ara sheklengen kemde zat almasıw menen dawam etip turdı.

1881 jılı Sankt Peterburg kelisimi dúzilip, Ili alabınıń tiykarǵı bólimi Qıtayǵa qaytarıp berilgennen soń, Qıtay-Rossiya sawdası jáne qaytadan rawajlana basladı.

Shıǵıs Túrkistannan ótetuǵın Rus-Qıtay múnásibetleriniń tikleniwi "Jipek jolında" jáne janlanıw payda etti. Usı múnásibet sebepli jergilikli zatlarǵa talap kúsheye basladı. Nátiyjede sawda jolında ónermentshilik rawajlanıp, kishi-kishi fabrika hám kárxanalar qurılıp, ishki bazardı rawajlandırıwǵa imkaniyat tuwıldı. Bay sawdagerler shiyki zat hám jergilikli ónermentshik tovarların Qıtay hám Rossiyada sata basladı. Tilekke qarsı, bul qayta tiklengen sawda baylanısları uzaqqa sozılmadı. "Oktyabr awdarıspaǵı"nan soń burınǵı Keńes hákimiyatında jeke menshiktiń joq etiliwi menen eski sawda jolınıń áhmiyeti túpten ózgerdi. Jańa payda bolǵan Keńes hákimiyatı Batıs Túrkistan aymaǵın óziniń shiyki zat bazasına aylandırıwǵa urındı hám buǵan eristi.

1930 jıllarda Shıǵıs Túrkistanda milliy azatlıq gúresiniń baslanıp ketiwi "Jipek jolında" jáne sheshiwshi siyasiy ózgerislerge sebep boldı. Sonıń ishinde ziyalılar menen birge bay sawdagerlerdiń qırǵınǵa ushırawı azǵana rawajlanıwǵa jol tutqan sawda qatnasıqların joqqa shıǵardı. Qıtaydan alıp kelinetuǵın chay qısqarǵanlıǵı ushın Orta Aziyaǵa chay Hindstannan alıp keline basladı. Túrkistan Batıs hám Shıǵıs Túrkistanǵa bólingenligi hám Qıtay menen sawdanıń toqtatılǵanlıǵı ushın Orta Aziya bazarları tek Rossiyaǵa baylanıslı bolıp qaldı. Usı waqıtta Rossiyadan sanaat tovarları alıp kelinip, shiyki zat alıp ketilgenligi ushın Orta Aziyada ónermentshilik túskinlikke ushırap, xalıq tiykarınan diyxanshılıq penen shuǵıllandı. 1949 jılı Qıtay Xalıq Respublikası dúzilgennen keyin sovet húkimeti menen sawda dawam etken bolsa da, 1960 jılları Sovet-Qıtay múnásibetleriniń jamanlasıwı nátiyjesinde qısqardı.