Ótesh Alshınbay ulı

Ádebiyattıń tolqınlı dáryası óziniń ullı jazıwshı, shayırları menen tolıp tasıp turadı. Bul dáryanıń keń qulash jayıp, máwij urıp aǵıwında bul insanlardıń miynetlerin úlken maqtanısh penen sóz etemiz. Usınday ullı tulǵalardan XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń kórkem sóz sheberleriniń biri Ótesh shayır bolıp tabıladı. Ol ómiri dawamında ádebiyattıń tatlı suwın júregine sińdirip jasaǵan insan. Shayırdıń ómiri haqqında maǵlıwmatlar biziń dáwirimizge shekem tolıq jetip kelmegen. Ol haqqında maǵlıwmatlar 1930-jıllardan baslap xalıq arasınan jazıp alınıp, baspa sóz betlerinde járiyalana basladı. Bul arqalı biz Ótesh shayır xalıqtıń súyikli perzenti, hárbir insan kewlinde mángi saqlanarlıqtay orın iyelegenligin biliwimizge boladı.

Shayır óz dáwiriniń ullı sóz zergeri boldı. Onıń ómiri bir Qatar qıyın waqıyalar menen ótti. Qosıqlarında kóbirek insan kewliniń hásireti anıq sezilip turadı. Ol óziniń jasaǵan jerlerin, babaları, zamanlasları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birqansha qosıqlarında bayan etedi. Ásirese ol «Ótti dúnyadan» qosıǵında ómiriniń eń bir áhmiyetli dáwirlerin sáwlelendirip beriwge háreket etedi. Bul qosıq mazmunında shayır Jiyen jırawdı babam, Kúnxojanı ustazım, al Berdaqtı zamanlas dostım dep aytıp ótedi. Mısalı:

Jiyen babam sol zamanda er boldı,
Kemalǵa kelgende ol hám xor boldı,
Óldi jiyen eliwde tórt jasında,

Árman menen babam ótti dúnyadan.

Shayırdıń bunnan basqa da «Kók ózek», «Asarman» qosıqlarında jasap ótken aymaqları haqqında keltirgen qatarları joqarıdaǵı pikirlerin tolıqtıradı. Ótesh shayır qosıqlarında watandı súyiw, elin sırtqı jawlardan qorǵaw, xalıqtı eziwshilerdi ótkir sınǵa alıw, hayal-qızlar turmısın sáwlelendiriwshi ideyalar keń orın iyeleydi. Ol «Shermende», «Izimbet», «Yańlıdı» qosıqlarında xalıqtı ayawsız túrde jazalaǵan ayırım insanlardı ótkir sınǵa alıp, qılmıs háreketlerin áshkaralaydı. Shayır mudamı ádalatlıq tárepinde boladı. Mısalı, onıń «Yańlıdı» qosıǵında Ermekbaydıń insanıylıqtı umıtqanlıǵı, eldegi jetimlerge mensinbewshilik názeri menen qaraw, ózin joqarı dep biliw sıyaqlı jaman illetlerdi ótkir sınǵa alınadı:

Bálki, alsaq Ermekbaydı,
Názeri kún menen aydı,
Oylamasa olay-bulaydı,
Etken isi iyt yańlıdı.

Eki jetimdi yıǵlatqan,
Qara baǵrını daǵlatqan,
Tek te insan qıp yaratqan

Ermekbay dońız yańlıdı.

Ádalatlı bolıw, miynet penen baxıtqa erisiw bul biybaha ǵáziynege teń. Amanatqa qıyanet etiw, birewdiń haqısın jew – bul insan kewliniń qaranǵılıǵı. Kewil jaqtı bolıwı ushın eń dáslep islengen hadal miynetti durıs bahalay biliw kerek. Usınday pikirlerdi shayır óziniń «Shermende» qosıǵında ayqın bayanlap beredi. Bunda Molla Izimbettiń hiylekerligi, dúnya-mal ushın insanıylıqtı umıtıwı, óz xızmetkerleriniń haqısın bermewi, túrli sebepler tawıp, gúnasız insanlardı ayıplawı sıyaqlı waqıyalar sóz etiledi. Mısalı:

Diyqannıń haqısın bermeseń,
Adam shelli sen kórmeseń,
Raxmet, xızmetker, demeseń.

Adam júrer me, shermende.

Ótesh shayırdıń bunnan basqa da násiyatlıq xarakterge iye qosıqları da kórkem obrazlı hám tereń mazmunlı etip súwretlengen. Bunda «Bolar», «Ur», «Qarız alma», «Sáwmeymen» sıyaqlı qosıqların atap kórsetiwge boladı. Bul qosıqlarında shayır jamanlar izine ermewdi, aqılsız bolmawdı, xalıq aldında hadal miynet etiwdi, jaqsılıqtıń joldası bolıwdı, márt, batır azamatlardıń tutqan jolın dawam ettiriwdi násiyatlaydı. Mısalı, «Bolar» qosıǵında jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı qarama qarsılıqtı, sonday-aq aqıl hám de aqılsızlıqtıń belgilerin belgili bir qatarlarǵa sińdirip bere aladı:

Jaqsı menen júrseń uzaq jollarǵa,
Ólgenshe qádirdan járdemshi bolar,
Jaman menen shıqsań uzaq jollarǵa,

Jábiriw-japaǵa kómekshi bolar.

Sonıń menen birge, shayırdıń «Qarız alma» qosıǵında bolsa orınsız aqılǵa qulaq túrmewdi, jamanlardan násiyat almawdı, adamgershilikli insan bolıwdı sóz etedi. Mısalı:

Úlgi alarsań aqıl moldan,
Tuwra baslap júrse joldan,
Xızmet isle soǵan qoldan,
Jamanlardan aqıl alma.

Jaqsı aytar rasın,
Hár adamǵa miyrasın,
Hárbir sózleri qorǵasın,

Ol adamnan qashıq bolma.

Álbette, shayırdıń násiyat formasındaǵı qosıqları búgingi kún hám de keleshek áwlad tárbiyasında úlken áhmiyetke iye shıǵarmalar bolıp tabıladı. Ótesh shayır dóretiwshiliginde hayal-qızlar teması da kórkem bayanlanadı. Ol sol zamandaǵı hayal-qızlardıń jasaw turmısı, huqıqı, teńsizligi haqqında muń menen jırlaydı. Ol dáwirde qızlarımızdıń erkinligi ózinde bolmaǵan. Mal-dúnyasına isengen ayırım jaman insanlar qızlardı ápiwayı buyımǵa teńep satıp alǵan, sonday-aq dástúr dep jas qızlardı kishkeneliginen tanımaǵan adamlarına atastırıp qoyıp, jası jetpesten burın turmısqa beretuǵın bolǵan. Bunday miyrimsizliklerdiń gúwası bolǵan shayır ishindegi tolǵanısların tek ǵana qaǵazǵa túsirip, kewlindegilerin jaza alǵan. Onıń hayal-qızlarǵa arnalǵan hárbir qosıǵında qızlardıń ishki kewil keshirmeleri ayqın sáwlelenip turadı. Mısalı, onıń «Qızlar» qosıǵında qızlardıń orınlanbaǵan ármanları tómendegishe bayanlanadı:

Qız kemalǵa kelip dáwranlar súrse,
Dúnyanıń shad bolıp ráhátin kórse,
Kewlini qosqanǵa sawdasın berse,

Ármanı joq bul dúnyada qızlardıń.

Shayır «Gúlziyba» qosıǵında bolsa qaraqalpaq qızlarınıń sulıw kelbetin, ádep-ikramın, húrmetin, Gúlziybanıń portretin gewdelendirip kórsetip beriw arqalı táriyplep beredi. Mısalı:

Kúygelek kibi kózleri,
Shiyrinnen sheker sózleri,
Húr kibi báhár júzleri,
Gúlziyba qız gúl yańlıdı.

Ǵárip ashıq Shaxsánemdey,
Baqshada ashılǵan gúldey,
Láyli menen Májnúndey,

Mısalı Shiyrin yańlıdı.

Shayır Ótesh Alshınbay ulı shıǵarmalarında óz dáwiriniń jámiyetlik qarama-qarsılıqların, xalıq turmısın, insanlar táǵdirin, ádalatsızlıqtı jırladı. Ol ómiri dawamında tek ǵana xalqımnıń búgingi hám erteńgi kúni dep jasadı. Jaqsı kúnlerdi ańsadı.Jaslardı ilimli hám bilimli bolıwǵa, joqarı adamgershilik sezimlerdi qádirlewge baǵdarlawshı ideyalardı alǵa súrdi. Juwmaqlap aytqanda, shayırdıń dóretpeleri búgingi kúnniń jas áwladlarına tárbiya mektebi boları sózsiz.

Ótesh Alshınbay ulı, «Gúlziyba» qosıǵı

Kúygelek kibi kózleri,
Shiyrinnen sheker sózleri,
Húr kibi báhár júzleri,
Gúlziyba qız gúl yańlıdı.

Qası jayday, kirpigi oq,
Hesh jeriniń múltigi joq,
Merekede ataqlı shoq,
Periniń kórki yańlıdı.

Qarshıǵaday qıyallanıp,
Iytelgidey moynın salıp,
Hár qádeminde jan alıp,
Biyhuwsh eter nur yańlıdı.

Yupqa dodaq, bádeni aq,
Álewmetler salıń qulaq,
Tawdan aqqan yaki bulaq,
Sıldır aqqan suw yańlıdı.

Kórseńler biyhuwsh etedi,
Aqlı-qıyalıń ketedi,
Pámiń kórgennen jetedi,
Kórkemligi gúl yańlıdı.

Shiyrin-sháker tamǵan palı,
Kelse qız-jigit ıǵbalı,
Adamzat emes shubxalı,
Haq bezergen yańlıdı.

Kórseń gúl júzleri yanǵan,
Jállad kózi aqlıńdı alǵan,
Qatarınan artıq tuwǵan,
Lashın, aq suńqar yańlıdı.

Birinen biri ziyada,
Aqılı da teńiz, dárya,
Yalǵanshı fanıy dúnyada,
Mısalı tap húr yańlıdı.

Sımday buralǵan belleri,
Shiyrinnen sháker tilleri,
Aytısar húr dep elleri,
Máhiytabanday yańlıdı.

Hárbir istiń bilip parqın,
Jetkersin aytıp dańqın,
Bayan etsem eli-xalqın,
Qızdıń sholpanı yańlıdı.

Ózimdiki bolsa deyseń,
Aǵa begler, barıp kórseń,
Bir saat, bir maydan júrseń,
Esilgen jipek yańlıdı.

Kózi nurdan jaralǵanday,
Sóylese miyriń qanǵanday,
Kórmegenler tań qalǵanday,
Láyli-Májnún húr yańlıdı.

Lábi altınnıń puwınday,
Hám de altınnıń suwınday,
Náganda shıqpasa bunday,
Bul sulıwday kim yańlıdı?

Kórseń hayranda qalarsań,
Sol dep dárbeder bolarsań,
Bir kórseń shaqaq urarsań,
Yusip-Zuleyxa yańlıdı.

Ǵárip ashıq Shaxsánemdey,
Baqshada ashılǵan gúldey,
Láyli menen Májnúndey,
Mısalı Shiyrin yańlıdı.

Ótti ashıq bolıp Farhad,
Zamanında onnan zıyat,
Kórmegendi aytıw uyat,
Gúlziyba qız gúl yańlıdı.

Qızdıń qıyalı jan alar,
Eki qolın kóksine salar,
Jigitler jan dep jalbarar,
Mısalı, húr peri yańlıdı.

Ótermen fanıy dúnyadan,
Jolında tasaddıq shiyrin jan,
Mısalı Bahram-Gúlándam,
Megzes etseń húr yańlıdı.

Ayta bersem sózlerim kóp,
Jigit te kóp, qızlar da kóp,
Aytsa Ibrahim-Adham dep,
Onıń jolı din yańlıdı.

Fanıy dúnya biybahaday,
Bir-birine kún menen ayday,
Hámra menen Húrlixaday,
Sonday sulıw húr yańlıdı.

Altı san alashtıń kórki,
Onday qız boldı ma bálki,
Adam ótti neshshege belli,
Kórseń Qızjipek yańlıdı.

Sóylemekke tilim qayım,
Yar bolǵay quday hár dayım,
Ashıq-mashıq Qızmúnayım,

Gúlziyba qız shul yańlıdı.