Islam

Wikipedia, erkin enciklopediya
(İslam dini degennen baǵdarlanǵan)


Islam (arab. إسلام‎) — a'lemlik monoteistlik-ibrahimlik din. Xristianlıqtan keyin dúnyadaǵı eń kóp tarqalǵan din bolıp tabıladı. «Islam» sózi «beýbitşilik», (Allahtıñ zañlarına) «moyınsıniw, bağıniw» bolıp tabıladı. Al shariyat terminologiyasında islam — tolıq moýınsınw, Allahtıñ aldında parızlardı orınlaw, odan basqa qudaýlarğa siyınbaw bolıp esaplanadi. Islam dinin ustawshı jan musılman dep ataladı. Musılmanlardıñ negizgi diniy kitabı Quran Kärim (arab.: القرآن الكريم‎) — klassïkalıq a'debiy arab tilinde (arab.: الفصحى‎) Allah tarepınen tüsirilgen. Islamlıq közqaras boýınsha, jaratiwshı Allah ha'rdaýım adamzat balasın tuwra jolğa salıp turiw ushin ha'r tu'rli paýğambarlar jiberip otırğan. Olardıñ ishinde Ibrahim (Avraam), Musa (Moïseý), Isa (Ïïsws) t.b. bar. Musılmanlardıñ isenimi boýınsha eñ soñğı payğambar ol Allahtıñ elshisi Muxammed bolıp sanaladı.

Ïslamnıñ negizderi[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Ïmam Mwslïm xadïster jïnağında Omar ïbn äl-Xattabtan jetken xadïste Muxammed paýğambar Ïslamnıñ üş märtebesin aýtıp, olardıñ negizderin ataýdı.

Ïman[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Ïman (arab.: الإيمان‎) — musılmandıqtıñ eñ ülken därejesi. Ïman altı negizden quralıp, köbinese adamnıñ işki qasïyetterin retteýdi: Allahqa ïman keltirw Periştelerge ïman keltirw Qasïyetti kitaptarğa (Quran, İnjil, Täwrat, Zabwr) ïman keltirw Paýğambarlarğa ïman keltirw Aqıret künine ïman keltirw Tağdır men qazağa ïman keltirw Ïman sözi - arab tilindegi «ä-mä-nä (arab.: آمن‎)» etistiginen şığıp, ïfğal (arab.: إفعال‎) babında qoldanılğan masdar (arab.: مصدر‎ — tübir söz) bolıp sanaladı. Al jalpı ïman uğımı — bir adamnıñ söýlegen sözin qwattaw, aýtqanın qabıl etw, şın köñilimen qabıl etw, kümänğa jol bermesten naqtı, jürekpen, şın ıqılaspen senw degen mağınalardı beredi. Ïman etken kisi «mwmïn (arab.: مؤمن‎)», ïman etilgen närselerge de «mwmïnwn bï… (arab.: مؤمن بـ‎)» deýdi.

Allahqa senw[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Baslı maqala: Allah

Alláh (arab.: الله‎‎‎) — «läfz äl-djälälä» (ulıqtıq sözi), bir ğana qudaý bar ekenin bildiretin arab sözi. «Allah» sözi keýbir ğalımdardıñ paýımdawınşa arabtıñ «ïläh (qudaý)» sözine «ال» artïklin jalğaw arqılı paýda bolğan. Bul esim Allahtıñ eñ äwelgisi jäne eñ ulısı sanaladı. «Allah» esimin tek qana Allahqa qoldanwğa boladı. Ädettegide «Allah» sözimen qosa «Tağala» nemese «Swbxanahw wä Tağala» degen onıñ ulıqtığın bildiretin sözder qoldanıladı.


Fayl:Allah 1.jpg
"Allah" söziniñ arab körkem jazwımen jazılwı

Musılmandardıñ senimi boýınşa, Allah - bükil älemniñ jaratwşısı jäne bïlewşisi. Allahtan basqa eşkim bundaý küş ïyesi emes. Allahtıñ bolwı ğalam üşin öte kerek närse, onıñ joqtığı mümkin emes. Allahqa teñ eşkim joq, jäne bunı dinine qaramastan adamzattıñ köpşiligi moýındaýdı. Allah söziniñ zor mañızı bar. Barlıq öte jaqsı attar jäne sïpattardıñ ïyesi, ol jalğız. Allah mäñgi, ol twılmağan jäne twmaýdı da. Onıñ oýına adamnıñ aqılımen jetw mümkin emes. Biraqta Onı Quranda jazılğan, Sünnetten jetken sïpattarmen sïpattawğa boladı. Allahtıñ Jaratwşı, barlığın baqılawşı ekenine Quran Kärimdegi mına ayattar dälel boladı: «Eý, Adam balası, senderdi bir adamnan jaratıp, oğan onıñ özinen jubaýın jaratqan, jäne olardan köptegen er adamdar men äýel adamdardı taratqan Allahtan qorqıñdar! Onıñ atımen bir-biriñnen suraýtın Allahtan qorqıñdar jäne twıstıq qarım-qatınastı buzwdan qorqıñdar. Şın mäninde Allah senderdi baqılawşı» (Nïsa süresi, 1-şi ayat)

Allahtıñ tawxïdi (birqudaýşılıq) mınadaý bölikterden quralğan: Allahtıñ bükil älemniñ Jaratwşısı, Rïzıqtandırwşısı jäne Basqarwşısı ekenine, öltiretin de, tiriltetin de tek qana Allah ekenine, qïındıqta kömektesip, duğa-tilekti orındaýtın tek qana Allah ekenine, Odan basqanıñ bul isterge küşi men qudireti jetpeýtinine senw; Barlıq qulşılıqtı tek qana Allahqa arnaw; öz-öziñdi tömen sanaw, bağınıştılıq, maxabbat, ïilw jäne säjde etw, qurban şalw men ant işwdi eşbir serigi joq Allahqa arnaw; Allah Tağalanıñ Kitabında jäne Paýğambarınıñ Sünnetinde kelgen esim-sïpattarın moýındap, Onı barlıq kemşilik atawlıdan, jaratılıstarğa uqsawdan päktew;

Allah söziniñ ïslam şarïğatındağı tüsindirmeci[redaktorlaw | derekti jańalaw]

«Allah» sözi Allah Tağalanıñ barlıq körkem esimderin jïnaqtawşı esim. Arabtar bul sözben qulşılıq etiletindi, yağnï sol qulşılıqqa laýıqtını ataýdı. Quranda aýtılğan: «Ol aspanda da, jerde de Qudaý. Ol Xïkmet Ïyesi, Bilwşi.» (Zwxrwf süresi, 84-şi ayat)


Yağnï jerde de, aspanda da oğan qulşılıq qılınadı. «Allah» söziniñ mağınası: Jaratılıstar maxabbatpen, ulıqtawmen jäne bağınıştılqpen qulşılıq qılatın Qudaý. Barlıq körkem sïpattar jïnalğan Qudaý, Kämil, Ulıq jäne Körkem. Barlıq jaratılıstardı bilimimen qamtığan Bilwşi, küşinen eşteñe aýra almaýtın Qudiretti[6].

Allahqa serik qosw (şïrk)[redaktorlaw | derekti jańalaw]
«Lä ïlähä ïll-Allah» kwäligi jazılğan baýraq
Baslı maqala: Şïrk

Arab tilinde «şïrk» (arab.: شِرْكٌ‎) sözi «eki zattı teñ qılw» degen mağına beredi. Al şarïğatta bul termïnniñ jalpı jäne jalqı mağınası bar: Şïrktiñ jalpı mağınası: Allahtıñ jeke özine tän bolğan sïpatın nemese aýırmaşılığın basqağa telw. Bundaý şïrktiñ üş türi boladı: Birewdi Allahtıñ jaratwşılıq-rabbılıq sïpatına teñew, nemese osı sïpattarmen Allahtan basqanı sïpattaw; Tek Allahqa ğana tïyesili bolğan esim-sïpattardı basqa birew de ïyelenedi dep eseptew; Allah Tağalağa qulşılıqta serik qosw, yağnï qulşılıqtıñ kez-kelgen türin Allahtan basqağa arnaw[7]; Şïrktiñ jalqı mağınası dep Allahtan basqadan Oğan duğa etkendeý duğa qılw, Odan qalaý şapağat tileseñ solaý şapağat tilew, Oğan qalaý ümit etseñ solaý ümit etw, Onı qalaý jaqsı körseñ basqanı solaý jaqsı körw. Quran men Sünnette şïrk twralı aýtılsa negizinen osı tüsiniledi[7]. Basqa jağınan alsaq şïrk eki türge bölinedi: ülken jäne kişi şïrk. Ülken şïrk (arab.: الشرك الأكبر‎) dep Allahtan basqağa qulşılıq etw, basqanı Allahqa teñewdi ataýdı. Ülken şïrk adamdı Ïslamnan şığarıp, onıñ tozaqta zaptalwına sebep boladı; Kişi şïrk (arab.: الشرك الأصغر‎) dep ülken şïrkke aparatın isterdi nemese Quran men Sünnette «şïrk» dep atalğan, biraq därejesi ülken şïrkke jetpeýtin närselerdi ataýdı[8]. Ïslamï senim (aqïda) boýınşa Allahqa serik qoswdıñ zardabı öte awır, tipti sol şïrkte qaýtıs bolğan adam mäñgi-baqï tozaqta qaladı dep eseptelinedi. Allah aýtadı: «Şın mäninde Allah Oğan serik qosqandı keşirmeýdi, odan basqasınıñ (nemese: odan kişiniñ) barlığın keşiredi, eger qalasa» (Nïsa süresi, 48-şi ayat)

Allahtıñ körkem-esimderi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Baslı maqala: Allanıñ esimderi

Muxammed paýğambar aýtqan: «Şın mäninde Allahta 99 esim bar — birsiz jüz. Kimde-kim olardı sanap şıqsa jännätqa kiredi» («Saxïx äl-Buxarï»: «Tawxïd kitabı»; «Saxïx Mwslïm»: «Zikir, duğa jäne täwbe babı»; «Mwsnad Axmad»: «Äbw Hwraýradan kelgen esim-sïpat xadïsteri»; «Swnan ät-Tïrmïzï»: «Paýğambardan kelgen duğalar babı»; «Swnan Ïbn Madjah»: «Duğa babı»)

Allahtıñ körkem esimderine senw musılmannıñ janına jäne onıñ Jaratwşığa degen ğïbadatına ülken äser etedi. Allahqa jan-tänimen qulşılıq qılwdağı män-mağınanı tabw — bul äserdiñ bir nätïjesi bolıp tabıladı[7]. Sonımen qatar Allahqa senw, Onıñ esim-sïpattarına senw — adam balasına Allahtan qorqınış sezimin uyalatatın eñ ülken faktorlardıñ biri, sebebi adam Jaratwşısın köbirek tanığan saýın, Odan qorqınışı köbeýe beredi.