Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq

Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq

Qaraqalpaq xalqında tuwısqanlar jeti ataǵa deyin tuwısqanlıqtı úzbeydi, qız alıspaydı. Onnan arǵı jaǵında da ruw sorasıp, ruulas boshsa, aǵayinshilik húrmet penen qatnasıqta boladı.

Sonıń menen birge, tek óz ruwlasın ǵana emes, qız alısıp-berisken basqa ruwlar menen de óz-ara aǵayinshilik, tuwısqanlıq qatnasıqları bolıp, óz órisin keńeytip otıradı.

Aǵayin, tuwısqan menen jaqın aralasıw, óz-ara qatnasıqta bolıw awız birshiliktiń kepili.

Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq dep atalıwı da usınday keń órisli qatnasıqlardıń nátiyjesi.

Tuwısqanlıq, jaqın qatnas degende, er adam tárepinen alıp qaraladı.

Ózińniń shıqqan tegińdi biliw boyınsha, jigittiń úsh jurtı bar óz jurtı, qayın jurtı, dayı jurtı dep qarap, tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlar, usı baǵdarda rawajlanıp, keńeyip otıradı.

Bul úshewi de qorǵanıshıń, súyenishiń bolıp, jaqsı-jaman kúnlerde qasıńnan tabıladı.

Tuwısqanlıq qatnas penen atamalar da, usı úsh jurttan baslanar, tuwısqan", "aǵayin", "dayılı-jiyenli", "ámeki", "jegjat", "qudamdalı", "qáyin jurt" hám t.b bolıp esaplanadı.

Xalqımız qansha ruw, tiyre, kóshelerge bólingeni menen bir-birin jat sanamaǵan, kórgen jerde tanısıp, bilisip, sorasıp aǵayin bolıp, tuwısqan, aǵayin bolmasa da qatnasıqlar ornatıp júretuǵın keń peyil xalıq. Sorasa kele qoynıńdaǵı qatınıńda qarın bóle shıǵadı, degen sózde usınday dástúrler sebepli kelip shıqqan.

Mıńnıń túsin bilgenshe, birdiń atın bil, Bir kórgen bilis, eki kórgen tanıs, úshinshide attan túsip qol alıs,

dep óz-ara qarım-qatnasıqtıń buljımas usınday zańlı qaǵıydaların ornatqan.Tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı, hár bir jurtqa berilgen bahalawlar da bar. Máselen:

"Aǵayin bar bolsań kóre almaydı, joq bolsań bere almaydı", "Qanı birdiń, janı bir", "Jaqsı bolsań kúnleydi, jaman bolsań minleydi", "Tuwısqandı ókpege qıysańda, ólimge qıymaysań", "Tuwası jaman, tuwǵanın jamanlaydı"

dep aǵayinshiliktegi ayırım qatnasıqqa baylanıslı pikirlerin usılay bildiredi.Al qáyin jurt jóninde:

"Qáyin jurt sınshıl", "Qolıńnıń uzınlıǵına, jaǵańnıń qızıllıǵına qaraydı", "Berseń jaǵasań, bermeseń bálege qalasań",

dep qáyin jurttıń sınshıl, minshil bolatuǵının aytadı.

Dayı jurt tilekles, jaqsıńa súyinip, jamanıńa kúyinedi, bárhá tilegińdi tilep, tilekles boladı: "Erdi dayısınan tanı", dese de, ayırım waqıtlar da, dayı jurttıń da sınshıllıǵı aytılıp otıradı

Bóle, jiyen degenlerde usı toparda

"Jiyen el boladı-malı bolsa, jelke as boladı mayı bolsa", "Jiyen keldi degenshe, jeti bóri keldi de", "jiyen el bolmas", "Eki ayaqlı da bóle tatıw, tórt ayaqlı da bota tatıw",

dep jiyenniń erkeligin, bólelerdiń tatıwlıǵın aytadı.

Usınday tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlarǵa baylanıslı xár biriniń ózine ılayıq atamaları boladı.