Adolf Gitler
| Adolf Gitler | |
|---|---|
nemecshe Adolf Hitler | |
 Rásmiy portret. 1938-jıl | |
 .svg) | |
|
Wákillik dáwiri 1934-jıl 2-avgust — 1945-jıl 30-aprel | |
| Aldınǵı isker |
lawazım tiklendi; Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde) |
| Keyingi isker |
lawazım biykar etildi; Karl Dyonic (reyxprezident retinde) |
| Jeke maǵlıwmatları | |
| Tuwılǵan sáne | 1889-jıl 20-aprel |
| Tuwılǵan jeri | Braunau-am-Inn, Avstro-Vengriya |
| Qaytıs bolǵan sáne | 1945-jıl 30-aprel |
| Qaytıs bolǵan jeri | Berlin, Germaniya |
| Ómirlik joldası | Eva Braun |
| Anası | Klara Gitler |
| Ákesi | Alois Gitler |
Adolf Gitler (nemecshe Adolf Hitler, 
; 1889-jıl 20-aprel, Braunau-am-Inn, Avstro-Vengriya — 1945-jıl 30-aprel, Berlin) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám siyasiy ǵayratker, nacional-socializm tiykarlawshilerinen biri, 1933-jıldan 1945-jılda óz janına qas etıwıne shekem nacistler Germaniyasınıń diktatorı. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám reyxskancler ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, ekinshi jáhán urısı baslandı, nátiyjede 70 millionnan artıq kisi qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnas etdi hám Xolokostda oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnik jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı.
Avstriya-Vengriyanıń Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jildan Vena qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaģa kóship ótedi. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumisshi partiyasınıń (NSDAP) aldıǵı bolǵan Germaniya jumisshi partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jili bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jil qamaq jazasına húkim etilgen. Qamaqxanada ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» (nemecshe Mein Kampf) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın azat etilgennen keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde pangermanizm, antisemitizm hám antikommunizmdi propoganda qilǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám kommunizmdi evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan.
1932-jil noyabrde NSDAP Germaniya reyxstagında kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler Franc fon Papen hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident Paul fon Gindenburgtı Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jil 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, Veymar respublikasınan nacional-socializmniń totalitar hám avtoritar ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa ótiwdi baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolina aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin Britaniya hám Franciya húkimdarlıq etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwip shiǵariw hám «jana tártip» ornatiwǵa umtıldı. Onıń húkimdarlıǵınıń dáslepki altı jılı Ullı depressiyadan keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi.
Gitler nemis xalqı ushın Shigis Evropadaǵı turmıslıq mákandı (nemecshe Lebensraum) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallaniwdi ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa bastırıp kirdi, nátiyjede Ullı Britaniya hám Franciya Germaniyaǵa uris járiyaladı. 1941-jıl iyunde Gitler Sovet Awqamına bastırıp kiriw haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa AQSHqa uris járiyaladı. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya vermaxtı hám oniń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın óz janına qas etti. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıq aralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı.
Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriypleydi[1]. Rasalıq ideologiyasına tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlap qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında qaytıs bolǵan tınısh xalıq sanı áskeriy háreketler ushın misli kórilmegen edi.
Ómirbayanı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Shejire
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń kámbaǵal wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan[2]. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (Hittlaer, Hiedler) belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa kóre, Hütte («ılashıq») sózinen kelip shıqqan Hütler familiyası menen birdey[3][2].
Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dyollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin kámbaǵallıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaytra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı[2]. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul kámbaǵal diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti[2]. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Soniń menen birge, Dollersxaym ruwxaniysi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazip berdi[4][2]. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı dawagerlik haqıyqatqa tuwra kelmeydi[2][5][6].
1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruxsat alıwǵa májbúr boldı[7][8]. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadi[4][7][9].
Gitlerdiń qarsılasları onıń shıǵısına qızıǵıwshılıq bildirgeni sebepli (sol waqıttaǵı gazetalar siyasatshınıń evrey tuwısqanları haqqında bir qatar dawrıqlı maǵlıwmatlardı basıp shıǵardı, onıń ideologiyasınıń oraylıq noqatı antisemitizm edi), ol hákimiyatqa kelgennen keyin Valdfirtelde shańaraqtıń esteligin máńgilestiriwdi qadaǵan etti hám Lincti óziniń húrmetiniń orayına aylandırdı. 1938-jılı Dellersheym janında Batıs Evropadaǵı eń úlken oqıw poligoni qurıldı hám átirapındaǵı awıllar jaylastırıldı. 1942-jılı bul táǵdir Dellersheymniń ózine de nesip etti[2].
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Kershaw 2000b, s. XVII.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Хаманн 2016.
- ↑ Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. München-Berlin, 1942. S. 276.
- ↑ 4,0 4,1 The making of Adolf Hitler: the birth and rise of Nazism — 4—6 bet. ISBN 978-0-8262-1117-0. (ing.)
- ↑ Davin, Eric Leif «Hitler Never Really Was Schicklgruber» (en). The New York Times (6-may 1990-jıl). 14-may 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-aprel 2010-jıl.
- ↑ Ширер, У. Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 16.
- ↑ 7,0 7,1 Вернер Мазер. Адольф Гитлер. Úlgi:Ростов н/Д: Феникс, 1998. — 608 с. — (След в истории). — Úlgi:Некорректный ISBN
- ↑ Ширер, У. Взлёт и падение Третьего рейха. — Т. 1. — С. 18.
- ↑ Hitler: a Study in Tyranny. (ing.)