Ahangaran (dárya)
Ahangaran — Tashkent hám Namangan wálayatlarınan aǵıp ótiwshi dárya. Sóylesiwde Angren hám Kultushkon sıyaqlı atamalar da qollanıladı. Ahangaran Shırshıq penen birge Tashkent oypatlıǵınıń tiykarǵı dáryaları esaplanadı.
Ulıwma maǵlıwmat[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Chatqol hám Qurama taw dizbelerinen aǵıp túsiwshi Aqtassay hám Ortalıqsay saylarınıń qosılıwınan payda boladı. Uzınlıǵı 236 km (Aqtassaydıń baslanıw jerinen[1]), háwiziniń maydanı 7710 km². Bulaǵı — 2710 m biyiklikke iye bolsa, mártebesi — 260 m bolıp tabıladı.
Chovlisay quyılǵan jerden Túrk awılına shekem dárya Ahangaran platosın kesip ótken tar daradan aǵadı. Daranıń tereńligi 250 m (dáryanıń bas bóleginde). Yakkaarshasay quyılǵan jerinde 800 m. Dárya oypatlıǵı júdá tar. Túrk awılına shekem dáryanıń qıyası úlken. Sol orınnan oypatlıq keskin keńeyedi, Obliq awılı qasında onıń keńligi 700 m, Ahangaran qalası qasında 4-5 km. Oypatlıq qaptal tárepleri saylıq hám biyiklikler ushıraydı. Obliq awılınan tómende allyuvial góne qayır (terrassa) lar bar. Ahangaran qalasınan ótkennen, dárya keńligi 8 km li oypatlıqta aǵa baslaydı. Ahangaran dáryası qar hám jawınnan toyınadı[2]. Aprel—iyunda suwı kóbeyedi, eń kóp suw sarıplanıwı may ayında, suwınıń 51% sol aylarda aǵadı. Ortasha suwınıń sarıplanıwı Túrk awılı qasında 22, 8 m³/sek, ortasha jıllıq suw sarıplanıwı 400 m³/sek. Ahangaran suwınan kanallar arqalı Tashkent wálayatınıń Ahangaran, Orta Shırshıq, Pskent hám Boka rayonlarındaǵı jerlerdi suwǵarıwda paydalanıladı.
Dárya jaǵasında jaylasqan eń iri xalıq punktleri Angren hám Ahangaran qalaları bolıp tabıladı. Sırdáryaǵa tutasqan orında házirgi kúnde qaldıqları saqlanıp qalǵan úlken áyyemgi Binkat qalası jaylasqan.
Dárya oypatlıǵı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Joqarı hám orta aǵımında Angren platosı boylap tereń darada aǵadı. Joqarı aǵımında Ahangaran darasınıń tereńligi 400 metrden aspaytuǵın plato hám keńligi 100 metrge shekem bolǵan sel tegisliginen ibarat bolıp, dárya boylap hátte orınlarda búrmeler payda etedi. Ahangaran jırası tómeninde Yakkaarshasay qasında tereńligi 800 metrge jetetuǵın tipik jıra formasın aladı. Ahangaran oypatlıǵı bylama profildiń oyıq forması menen ajralıp turadı. Arashannıń qosılatuǵın jerinde ekinshi bóleginen kóp muǵdarda qopal dánli materiallardıń kirip keliwi kanaldıń tosılıwına hám qıyalıqtıń jergilikli artıwına alıp keledi.
Orta aǵımda dárya tubi allyuviy topıraqlardan payda bolıp, jumsaq qıyalıqqa iye. Ahangaran qalasınan tómenlewde dárya keń oypatlıqtan aǵıp ótedi hám uzınlıǵı 8 kilometrge jetedi.
Ózekleri[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Ahangaran dáryasınıń ózegi júdá kóp, irileri: Baqsuqsay, Tuganbassay, Shawwazsay, Arashan, Yertishsay, Tassay, Dukantsay, Qarabaysay, Aqshasay, Novgarzonsay, Jigiristansay, Qayraǵashsay, Bessay, Nishbassay, Objazsay, Gushsay, Ertassay, Suwıqbulaq. Tómengi aǵımında Shamalak GESi jaqınında Qarasuw kanalı dáryaǵa quyıladı hám suwınıń bir bólegin Shırshıq dáryasınan aladı. 1962-jılda Ahangaran dáryasınıń tómengi aǵımında "Tashkent teńizi" dep at alǵan Tashkent suw skladı, 1989-jılda Ahangaran suw sklası qurılǵan. Dáryadan Tanashıbuǵa hám Yordan kanalları shıǵarılǵan[3].
Gidroenergetik múmkinshiligi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
2020-jılda 26,5 MVt quwwatqa iye Qamshıq mini GESi iske túsirilgen[4].
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ Рысбеков Ю.Х. „Трансграничные проблемы Чирчик-Ахагаранского бассейна. Научно-информационный Центр Межгосударственной Координационной Водохозяйственной Комиссии Центральной Азии, Ташкент, Узбекистан“ (ru) (pdf). cawater-info.net. 15-fevral 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.
- ↑ Рысбеков Ю.Х. „Трансграничные проблемы Чирчик-Ахагаранского бассейна. Научно-информационный Центр Межгосударственной Координационной Водохозяйственной Комиссии Центральной Азии, Ташкент, Узбекистан“ (ru) (pdf). cawater-info.net. 15-fevral 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ „Строительство и модернизация — обновление отрасли (статья в интернет-журнале)“. 2-iyun 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.