Albert Einstein

Tuwılǵan sánesi	14-mart 1879(1879-03-14)
Qaytıs bolǵan sánesi	18-aprel 1955(1955-04-18) (76 jasta)

thumb|250px|Albert Einstein Albert Einstein (aytılıwı:Albert Eynshteyn; 14 mart, 1879 - 18 aprel, 1955) fizik hám ilimpaz bolǵan. Einstein 1921-jılı fizika tarawı boyınsha Nobel sıylıǵın alǵan.

Einstein óziniń jaqtılıq, materiya, awırlıq kúshi, kosmos hám waqıt haqqındaǵı teoriyaları menen belgili. Bul teoriyalar ilimpazlarǵa zatlardı aldınǵıdan jaqsıraq túsiniwi ushın járdem berdi. Onın' teoriyaları arnawlı qatnas ha'm ulıwma qatnas teoriyası dep ataladı. Onıń eń belgili teńlemesi $E=mc^{2}$. Bul energiya hám massa bir zattıń ózgeshe formaları ekenin hám bir bólek massada energiyanıń kólemi jaqtılıq tezligi menen kóbeytilgen massanıń kólemine teń ekenin ańlatadı.

Onıń ómiri

Einstein Germaniyanıń Württemberg qalasınıń Ulm degen jerinde tuwılǵan. Ol evrey shańaraǵınan bolǵan, biraq shańaraǵı diniy bolmaǵan. Albert katolik mektebinde oqıǵan. Ol jaqsı oqıwshı bolmaǵan hám kóplegen adamlar onı aqılsız esaplaǵan. Bir kúni onıń ákesi oǵan magnitlik kompas beredi. Ol kórinbes kúshtiń qalay kompastıń iynesin qozǵaltıwın túsiniwge qızıqqan hám usılay etip ilim hám matematikaǵa qızıǵıp baslaǵan.

Ol jası úlkeygennen keyin Shveytsariyada mektepte oqıwǵa ketedi. Oqıwın pitkergennen keyin ol sol jerde patent byurosına jumısqa kiredi. Jumıs islewi dawamında ol onı ullı ilimpaz sıpatında belgili qılǵan jumısların jazǵan.

Birinshi dúnya júzlik urıs baslanbastan aldın, ol Germaniyaǵa qaytadı hám sol jerde mektep direktorı boladı. Ol natsistlik húkimet kúshke minemen degenshe Berlinde jasaǵan. Natsistler evreylerdi yamasa evrey shańaraǵınan kelip shıqqanlardı jaman kórer edi. Olar Einsteindi "Evrey fizikasın" jaratıwǵa járdem beriwinde ayıplaydı hám nemis fizikleri onıń teoriyaları qáte ekenligin dáliyllewge háreket etedi. Einstein AQShqa kóship ketedi hám 1940-jılı ol AQSh puxarasına aylanadı.

Ekinshi dúnya júzlik urıs dawamında, Einstein AQSh prezidenti Franklin D. Rooseveltke (Franklin D. Ruzvelt) AQSh natsist húkimetinen aldın atom bombasın oylap tabıwı kerek ekenligin jazǵan alımlardıń biri bolǵan.

1952-jılı, Izrail húkimeti Einsteindi Izraildiń ekinshi Prezidenti bolıwǵa shaqırǵn, biraq ol razı bolmaǵan.

Einstein 1955-jılı 18-aprelde júrek awırıwınan qaytıs bolǵan.

Onın' isenimleri

Ko'plegen ilimpazlar tek g'ana o'zlerinin' jumısları menen shug'ıllanadı, biraq Einstein siyasat ha'm du'nya paraxatshılıg'ı haqqında so'ylegen ha'm jazg'an. Ol sotsializm ha'm pu'tkil du'nya ushın bir hu'kimet bolıwı haqqında ideyalardı unatqan. Ol ja'ne Izraildin' jan'a ma'mleketin payda etiw ha'reketi ushın yag'nıy sionizm ushın jumıs islegen.

Einstein evrey shan'arag'ınan bolg'anı menen ol bul dinge jen'il qatnasıqta boldı. Ol evrey filosofı Baruch Spinoza ideyaların unatqan ha'm Buddizmdi jaqsı din esaplag'an.

Einstein ilimpazlarg'a du'nyanı jaqsıraq tu'siniwge ja'rdem beriwshi ko'plegen ideyalar haqqında oylag'an bolsada, ol onın' keyinirek o'mirinde oylap tabılg'an ko'plegen ilimiy teoriyalar haqqında o'zgeshe ko'z qarasta bolg'an. Ko'plegen ilimiy teoriyalar bizler anıq bilmeytug'ın, tek mu'mkin bolg'an zatlardı talıqlaydı. Einstein bunday teoriyalardı unatpadı; onın' pikirinshe, durıs teoriya bolsa qa'legen zattı tu'siniw mu'mkin edi. Ol bir ret bılay degen: "Men qudaydın' a'lem menen su'yek oyının (dice) oynawına isenbeymen".

Einstein ilimge ko'p u'lesin qosqanı sebepli, onın' atı ha'zirgi ku'nde ha'r qıylı jerlerde qollanıladı. Fotoximiyada qollanılatug'ın birlik onın' atı menen atalg'an. Ol Avogardo sanının' bir foton jaqtılıq energiyasına ko'beytkenge ten'. Einsteiniy ximiyalıq elementi de ilimpazdın atı menen atalg'an. So'ylesiwde de bizler ju'da' aqıllı adamdı "Einstein" dep ataymız.

Onın' en' bir ta'sirlendiriwshi aytqan so'zi: "O'mirde jasawdın' eki jolı bar, biri hesh qanday ajayıbat jop degen halda, ekinshisi har qanday narse ajayıbat dep esaplagan halda".