Albert Einstein

Tuwılǵan sánesi	14-mart 1879(1879-03-14)
Qaytıs bolǵan sánesi	18-aprel 1955(1955-04-18) (76 jasta)

thumb|250px|Albert Einstein Albert Einstein (aytılıwı:Albert Eynshteyn; 14 mart, 1879 - 18 aprel, 1955) fizik hám ilimpaz bolǵan. Einstein 1921-jılı fizika tarawı boyınsha Nobel sıylıǵın alǵan.

Einstein óziniń jaqtılıq, materiya, awırlıq kúshi, kosmos hám waqıt haqqındaǵı teoriyaları menen belgili. Bul teoriyalar ilimpazlarǵa zatlardı aldınǵıdan jaqsıraq túsiniwi ushın járdem berdi. Onın' teoriyaları arnawlı qatnas ha'm ulıwma qatnas teoriyası dep ataladı. Onıń eń belgili teńlemesi $E=mc^{2}$. Bul energiya hám massa bir zattıń ózgeshe formaları ekenin hám bir bólek massada energiyanıń kólemi jaqtılıq tezligi menen kóbeytilgen massanıń kólemine teń ekenin ańlatadı.

Onıń ómiri

Einstein Germaniyanıń Württemberg qalasınıń Ulm degen jerinde tuwılǵan. Ol evrey shańaraǵınan bolǵan, biraq shańaraǵı diniy bolmaǵan. Albert katolik mektebinde oqıǵan. Ol jaqsı oqıwshı bolmaǵan hám kóplegen adamlar onı aqılsız esaplaǵan. Bir kúni onıń ákesi oǵan magnitlik kompas beredi. Ol kórinbes kúshtiń qalay kompastıń iynesin qozǵaltıwın túsiniwge qızıqqan hám usılay etip ilim hám matematikaǵa qızıǵıp baslaǵan.

Ol jası úlkeygennen keyin Shveytsariyada mektepte oqıwǵa ketedi. Oqıwın pitkergennen keyin ol sol jerde patent byurosına jumısqa kiredi. Jumıs islewi dawamında ol onı ullı ilimpaz sıpatında belgili qılǵan jumısların jazǵan.

Birinshi dúnya júzlik urıs baslanbastan aldın, ol Germaniyaǵa qaytadı hám sol jerde mektep direktorı boladı. Ol natsistlik húkimet kúshke minemen degenshe Berlinde jasaǵan. Natsistler evreylerdi yamasa evrey shańaraǵınan kelip shıqqanlardı jaman kórer edi. Olar Einsteindi "Evrey fizikasın" jaratıwǵa járdem beriwinde ayıplaydı hám nemis fizikleri onıń teoriyaları qáte ekenligin dáliyllewge háreket etedi. Einstein AQShqa kóship ketedi hám 1940-jılı ol AQSh puxarasına aylanadı.

Ekinshi dúnya júzlik urıs dawamında, Einstein AQSh prezidenti Franklin D. Rooseveltke (Franklin D. Ruzvelt) AQSh natsist húkimetinen aldın atom bombasın oylap tabıwı kerek ekenligin jazǵan alımlardıń biri bolǵan.

1952-jılı, Izrail húkimeti Einsteindi Izraildiń ekinshi Prezidenti bolıwǵa shaqırǵn, biraq ol razı bolmaǵan.

Einstein 1955-jılı 18-aprelde júrek awırıwınan qaytıs bolǵan.

Onıń isenimleri

Kóplegen ilimpazlar tek ǵana ózleriniń jumısları menen shuǵıllanadı, biraq Einstein siyasat hám dúnya paraxatshılıǵı haqqında sóylegen hám jazǵan. Ol sotsializm hám pútkil dúnya ushın bir húkimet bolıwı haqqında ideyalardı unatqan. Ol jáne Izraildiń jańa mámleketin payda etiw háreketi ushın yaǵnıy sionizm ushın jumıs islegen.

Einstein evrey shańaraǵınan bolǵanı menen ol bul dinge jeńil qatnasıqta boldı. Ol evrey filosofı Baruch Spinoza ideyaların unatqan hám Buddizmdi jaqsı din esaplaǵan.

Einstein ilimpazlarǵa dúnyanı jaqsıraq túsiniwge járdem beriwshi kóplegen ideyalar haqqında oylaǵan bolsada, ol onıń keyinirek ómirinde oylap tabılǵan kóplegen ilimiy teoriyalar haqqında ózgeshe kóz qarasta bolǵan. Kóplegen ilimiy teoriyalar bizler anıq bilmeytuǵın, tek múmkin bolǵan zatlardı talıqlaydı. Einstein bunday teoriyalardı unatpadı; onıń pikirinshe, durıs teoriya bolsa qálegen zattı túsiniw múmkin edi. Ol bir ret bılay degen: "Men qudaydıń álem menen súyek oyının (dice) oynawına isenbeymen".

Einstein ilimge kóp úlesin qosqanı sebepli, onıń atı házirgi kúnde hár qıylı jerlerde qollanıladı. Fotoximiyada qollanılatuǵın birlik onıń atı menen atalǵan. Ol Avogardo sanınıń bir foton jaqtılıq energiyasına kóbeytkenge teń. Einsteiniy ximiyalıq elementi de ilimpazdın atı menen atalǵan. Sóylesiwde de bizler júdá aqıllı adamdı "Einstein" dep ataymız.

Onıń eń bir tásirlendiriwshi aytqan sózi: "Ómirde jasawdıń eki jolı bar, biri hesh qanday ajayıbat joq degen jaǵdayda, ekinshisi har qanday narse ajayıbat dep esaplagan jaǵdayda".