Aman palvan
Aman palvan [1856, Namangan wálayati Uyshi rayoni Xizrabat awılı — 1923.13.6, Namangan] — Fergana vadiysinda sovet rejimine qarsi háreket basshilarinan biri.
Aman palvan Mavlanqul úli 1856-jılda hazirgi Namangan wálayati Uyshi rayoniniń Xizrabat awılında tuwilǵan. Ol jasliq dawirlerinen at shaptirıw, gúres túsip xaliq arasında ayrısha obro-itibar qazanǵan belgili palvanǵa aylanadi. Soniń úshin da Qoqan xanlıǵıniń eń belgili eshanlarinan biri Haji Muhammed Aminbek(Aman palvan oniń murid bolǵan edi)tiń patvasi menen Xizrabat awılı mirabbassishi lavazimina tayinlanǵan. Búl lavazimda Aman palvan 30 jıldan artiq waqt davaminda miynet etdi. 1918-jılǵa kelip, Turkistan muxtariyati qulawi, arman dashnaqlariniń hámde qizil askerlerdıń ayawsızlıqlari nátiyjesinde xaliqparvar Aman palvan oz erki, milleti hám dini úshin qolina qural alip qanli gúres maydanina kiredi. Táriyx panleri doktori Bahram Irzayev aytıwına qaraǵanda, “Zarxan(Toraqorǵon hududinda jaylasqan awıl)ǵa kelgen piri Haji Muhammed Aminbek eshan oǵan miltiq hám bir neshe jigit beredi. Aman palvanǵa qorbasi mártebesi hám xaliqdan saliq jiynap alıw húqúqin beruvshi patva jazib, oz muhirin basadi. Sodan keyin Aman Palvan hám Túrkstan milliy azatliǵi úshun hayat-mamat úrisina kirgen istiqlalshilar qatarinan orin aladi”[1].
Istiqlalshilar úshun asasiy gúres dawiri 1918-jıldıń mart aylarinan baslandi. Baymirza Hayitdiń maǵlumatlarina qaraǵanda, 1918-jılda Aman Palvan qol astinda 2500 den aslam jigit bolǵan. Búl dáwirde Shermuhammedbek, Nurmuhammedbek, Xalxoja Eshan, Markamxaji, Rahmanqul, Muhiddinbek usaǵan qorbasilar qatarinda Aman Palvan hám marǵilanli qorbasi Madaminbektin qol astinda yagana kúsh sipatinda háreketlendi.
Noyabr ayiniń aqirinda Madaminbek, Xolxoja Eshan hám Aman Palvan basshiliǵindaǵi 5000 kisi Qozon polkigina qarasli otryadti qirib tasladi. 1920-jıl 10-oktabrinde oziniń 300 jigiti menen Namangan arqa tarepindegi Pishqaran awılin iyeledi. Razvedka maǵlumatlarina qaraǵanda sodan keyin Aman Palvan 100 napar qirǵiz jigiti menen 15-noyabr kuni Kosondan arqa-batis tareptegi tawlarǵa hámde Uyshi hám Yarqorǵan awıllarina jayǵasadi.
1922-jıl mart-iyul aylarinda Ósh hududi toliq istiqlalshilardan azat etildi. Ándijan uyezdi hám qoqonawıl rayoninan tisqari, Namangan uyezdinde sol waqtda mavjud bolgan 29 ta volostinan 23 tasi istiqlalshilardan “tazalandi”. Vadiy istiqlalshilarinń derlik yarimi qolǵa alindi. Aman Palvan qol astindaǵi qorbasilar – Turdi Ali Bayvachcha, Sotivoldi, Usta Rózimat hám Mirza Rayim qorbasilar 200 den artiq jigiti menen; Janibek Qazi, Mulla Xaji, Said Ponsad 200 ge jaqin jigiti; Umarqul qorbasi ese 40 jigiti menen sovet hakimiyati tarepine ottiler. Búl jaǵday Aman Palvan kúshlerin zaiplestirip jiberdi. 1922-jil May ayinda Narın dáryasinan Chustǵa shekem bolǵan jaylarda Aman Palvan hám oniń járdemshileri Maqsud Mujahid - Uyshida, Dadabay Qorbasi – Toraqorǵonda iskerlik jurgizgen edi[1].
Koplep watanparvar istiqlalshi kúshler qatarinda Aman Palvan hám oziniń obiroyi hám ǵururi úshunda gúres maydanina kirgen bolsa ajep emas. “Qizil askerler ishki hawliǵa kirip háyeller menen kewiline ne jaqsa, soni qilatin edi”[1] – dep jaziladi sol dáwirdegi hújjetlerde. Bunday zoravanliqlardan biyzar bolǵan tupjay ahalii istiqlalshilardan járdem sorawǵa majbur boladi. “1921-jıl 14-martta Pishqaran qslaǵii ahalisi Aman Palvan hám Rahmanquldan bul jerdegi oris garnizonin joǵaltıwdi soraydi. Qorbasilar oz jigitleri menen 18 napar qizil askerlerdi bazar maydoninda oltiredi”[1].
Ádebiyatlar[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
- Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000; Rajabov Q., Haydarov M., Turkistan táriyxi (1917-1924), T., 2002[1].