Antonim
Mánileri bir-birine qarama-qarsı, seslik dúzilisi hár qıylı sózler antonimler delinedi. Mısalı: jaqsı-jaman, úlken-kishi, tez-áste, bar-joq, joqarı-tómen, bálent-pás hám t.b. Antonim sózler qos jubaydan turıp, olardıń biri ekinshisine qarama-qarsı qoyıladı, biriniń mánisi ekinshisin biykarlaydı. Bulardıń birin aytıw menen olardıń qarama-qarsı jubayı eske túsedi. Máselen, uzın-qısqa, keń-tar, bas-ayaq, ór-ıq hám joqarıda keltirilgen mısallarda ol jubaylardıń birin aytıw menen ekinshi jubayı yadǵa keledi[1].
«Antonim» termini (hám oǵan baylanıslı «antonimiya») kóbinese «qarama-qarsı» sózi menen sinonim dep esaplanadı, biraq «antonim»niń basqa da sheklengen mánileri bar. Dárejeli (yamasa dárejelenetuǵın) antonimler — mánileri qarama-qarsı bolǵan hám úziliksiz spektrde jaylasqan sóz jupları (ıssı, suwıq). Tolıqlawısh antonimler — mánileri qarama-qarsı, biraq úziliksiz spektrde jaylaspaytuǵın sóz jupları (iyteriw, tartıw). Qatnaslıq antonimler — eki máni arasındaǵı qatnas kontekstinde ǵana qarama-qarsılıq mánisi bolǵan sóz jupları (muǵallim, oqıwshı). Bul sheklengen mániler barlıq ilimiy kontekstlerde qollanılmawı múmkin, mısalı, Layons (1968, 1977) antonimdi dárejeli antonimler dep anıqlaǵan, al Kristal (2003) antonimiya hám antonim terminlerin abaylap qollanıw kerekligin eskertken.
Ulıwma talqılaw
Antonimlerdi sáykessizliktiń ayrıqsha túri retinde qarastırıwǵa boladı[2]. Sáykes kelmeytuǵın sózler tómendegi túrdegi logikalıq baylanıstı payda etedi (bunda X — berilgen sóz, al Y — X sózi menen sáykes kelmeytuǵın basqa sóz):[3]
- A gápi X bolıp tabıladı, al A gápi Y emes ekenin ańlatadı[4]
Sáykes kelmeytuǵın sóz jubına mısal: pıshıq: iyt:
- Bul pıshıq, iyt emes ekenin ańlatadı [5]
Bul sáykessizlik tez: áste hám qozǵalmaytuǵın: qozǵalatuǵın qarama-qarsı juplarında da ushırasadı, tómende kórsetilgendey:
Bul tez áste emes ekenin ańlatadı[6]
Qaraqalpaq til biliminde
Tildiń sózlik quramındaǵı barlıq sózlerdiń antonimleri bola bermeydi. Máselen, kitap, mektep, nan, suw, qawın hám t.b. sózlerdiń qarama-qarsı mánilerin bildiretuǵın sózler joq. Antonimler kóbinese sapalıq, sınlıq, muǵdarlıq mánilerdi bildiretuǵın sózlerde ushırasadı. Mısalı aq-qara, kóp-az, qalıń-juqa, qattı- jumsaq hám t.b. Ayırım qosımtalardıń járdeminde sózler antonimlik mánige usas máni ańlatadı. Bul sózlerdiń bolımlı hám bolımsızlıq mánileri. Mısalı: oqıdı-oqımadı, alǵan- almaǵan, aqıllı-aqılsız, mazalı-mazasız, jeter-jetpes, únli-únsiz, durıs-nadurıs, úlken-úlken emes hám t.b. Bunday sózlerdi grammatikalıq antonimler dewge boladı. Al shın mánisindegi leksikalıq antonimler bolıw ushın olar hár túrli túbirlerden turıwı kerek. Antonimler zatlardıń yamasa olardıń belgileriniń qarama-qarsılıǵın hár túrli túbirlerdiń járdeminde bildiretuǵın sózler bolıp tabıladı. Ayırım antonimlerdiń bir sıńarlarınıń yamasa eki sıńarlarınıń da sinonimleri bolıwı hám olar bir topar antonimlerdi payda etiwge qatnasıwı múmkin. Mısalı: úlken-kishi, ashshı-mazalı antonimleriniń sıńarlarınıń sinonimleri úlken, náhán, gidiman; kishi, kishkene, kirttay; mazalı, tatlı; ashshı, záhár hám t.b. antonimlerdi payda etiwge qatnasadı.
Ayırım sóz dizbeklerinde antonim dúziwge qatnasatuǵın sóz óziniń antonimlik qásiyetin joǵaltıp, belgili bir zattıń atın bildirip ketiwi múmkin. Máselen, aq kewil-qara kewil degende aq-qara antonim bolsa, al aq gúl degendegi aq sóziniń antonimi joq. Sebebi qara gúl degen sóz dizbegi ámeliy jaqtan qollanılmaydı. Sonday-aq qara kúsh, qara metall dew múmkin, biraq ámeliy jaqtan aq kúsh, aq metall tilde jumsalmaydı. Bul dizbeklerde aq sózi antonimlik qásiyetin joǵaltadı.
Ózgeshelikler
Antonimlerdi orınlı-ornında durıs paydalanıw arqalı oy-pikir tıńlawshıǵa (oqıwshıǵa) dál hám ıqshamlı etip bildiriledi. Kórkem shıǵarmada qarama-qarsı qubılıslardı salıstırıp anıq hám kórkem súwretlewde antonimler stilistikalıq jaqtan úlken xızmet atqaradı. Máselen,
Merekede opaq boldım,
Eńgezerdey sopaq boldım. (Berdaq)
Bilegi juwan birew hár jolıqqanda,
Sozǵan qolın qorqa-qorqa alaman.
Qolımdı awırtıp qısıp turǵanda,
Bilimi jińishkeligin bilip turaman (I.Yusupov)
Kim sheber,kim olaq, Ayta bersin ol-aq
Izlegeni— awırdıń ústi, jeńildiń astı. (K.Sultanov)
Asıǵısta Bozuǵlan otırıp paraxatı, turıp taxatı bolmadı. («Bozuǵlan» dástanı)
Antonimler naqıl-maqallarda, frazeologizmlerde keńnen qollanıladı. Mısalı, Jamannan qash, jaqsıǵa jantas. Aq degeni alǵıs, qara degeni ǵarǵıs. Awırdıń ústi menen, jeńildiń astı menen, Aldı barda, artı joq. Sırtı pútin, ishi tútin. Alısına xat jollap, Jaqınına at jollap. Astı jer, ústi tepki hám t.b.
Solay etip, tilde antonimler zat, qubılıs hám olardıń belgilerin salıstırıp, bir- birine qarama-qarsı qoyıp kórsetiwde, sol arqalı aytılajaq pikirdi tásirsheń, anıq hám ótkirlestiriwde úlken áhmiyetke iye boladı.
Qosımsha qarań
Derekler
- ↑ Abatbay Dáwletov «Til bilimi tiykarları», Joqarı oqıw ornınıń filologiya qánigeligine arnalǵan sabaqlıq. Nókis 2013.
- ↑ Incompatibility can be compared to exclusive disjunction in logic.
- ↑ There are four types of entailment useful to lexical semantics:
- unilateral entailment: It's a fish unilaterally entails It's an animal. (It is unilateral, i.e. one-directional, because It's an animal does not entail It's a fish since it could be a dog or a cat or some other animal.)
- logical equivalence (or multilateral entailment): The party commenced at midnight entails The party began at midnight and The party began at midnight also entails The party commenced since both cannot be simultaneously true. On the Aristotelian square of opposition, the A and E type propositions (All As are Bs and No As are Bs, respectively) are contraries of each other. Propositions that cannot be simultaneously false (e.g. 'Something is red' and 'Something is not red') are said to be subcontraries.
- contradiction: It's dead entails It's not alive and It's not alive entails It's dead and It's alive entails It's not dead and It's not dead entails It's alive. It's dead and It's alive are said to be in a contradictory relation.
- ↑ Stated differently, if the proposition expressed by the sentence A is X is true, then the proposition expressed by the sentence A is not Y is also true.
- ↑ It is assumed here that it has the same referent.
- ↑ It is also assumed here the reference point of comparison for these adjectives remains the same in both sentences. For example, a rabbit might be fast compared to turtle but slow compared to a sport car. It is essential when determining the relationships between the lexical meaning of words to keep the situational context identical.