Atlar shanaraǵina tiyisli sút emiziwshiler

At — atlar shańaraǵına tiyisli sutemiziwshiler túri.

   Úy Atlarlari ózleriniń kelip shıǵıwın jabayı Afrikalıq Atlardan uqsaydi. Atlarlardi uyretiw shama menen 4000 jıl aldın, yaǵnıy bir waqtıniń ózinde yamasa hátte otni uyretiw  erteden  júz bergen. Aziya orayı Áyyemgi Egipet hám Arqa Afrika hám Araviya yarım atawınıń átirapındaǵı aymaqlar edi.

      Birinshi úy  Atlarlar oram, qaralama hám o’nimdar haywanlar retinde isletilingen. Olardı qóllaw sheńberi júdá keń edi: Atlar tekǵana awıl xojalıǵı jumıslarında, gósh hám sút alıwda, bálki jawınger haywanlar retinde de isletilingen.Soni  aytıw kerek, áyyemgi Shumer urıs aravalari tórtew At tárepinen tartılǵan. Daslep, bul haywanlar adamlar tárepinen úlken húrmetke iye bolǵan, olardı baǵıw júdá paydalı bolǵan hám At iyesine piyada watanlaslarına salıstırǵanda sezilerli artıqmashılıqlardı bergen, sol sebepli olar demde Jaqın hám Orta Shıǵıstıń barlıq mámleketlerine tarqalıp ketiwgen. keyinirek olar Kavkaz hám Qubla Evropaǵa keldi.

     Házirgi waqıtta bul haywanlardıń dúnya xalqı 45 milliondı quraydı jáne bul rawajlanǵan mámleketlerde olar mexanizatsiyalasqan transport menen almastırilganiga qaramay At AQSh Demokratiyalıq partiyası hám Ispaniyanıń Kataloniya provinsiyasining ramzi esaplanadı.

Sırtqı kórinis qásiyetleri

     At uzın qulaqlı haywan bolıp, bası salmaqli, ayaqları jińishke hám kelte jelkesi tek qulaqqa jetedi. Porodasina qaray, Atlarlardiń boyı 90 -163 sm bolıwı múmkin, Atlarning boyı poni úlkenliginen jaqsı atlardiń úlkenligine shekem ózgeriwi múmkin. Poitous hám katalon zatlarınıń wákilleri eń úlken esaplanadı. Er jetken haywanlardıń salmaǵı 200 den 400 kg ge shekem.

      Atlarlardiń quyrıǵı juqa, aqırında qopal shashlar sabınlaǵıshı bar. Reńi kúlreń yamasa kúlreń-qumli bolıp, arqa tárepden gewek sızıq boylap sozılǵan, qurǵaqlıqta geyde birdey toq jelke sızıǵı menen kesisedi.

     Atlar ózlerin júdá arqayinli, dos sıpatında hám kishi piyil haywanlar retinde kórsetedi, olar jalǵızlıqqa shıdayalmaydı hám hár qanday qońsılaslarǵa ańsatǵana kónligip qalıwadı. Bul haywanlardıń taǵı bir qımbatlı ózgesheligi bar - olar júdá batır hám olardıń áwladları yamasa aymaǵına bastırıp kiretuǵın kishi jırtqıshlarǵa kewilli hújim qıladı. At ózin jaylawda aljasqan ıytlar hám túlkilerden qorǵawǵa ılayıq hám ol tekǵana ózin, bálki jaqın átirap daǵı o'tlayotgan haywanlardı da qorǵaw etedi. Atlarlardiń bul sapası dúnya boylap kishi fermer xojalıqlarında qollanılǵan hám endi Atlar qoy hám eshki padaları ushın qaraqshı wazıypasın atqaradı. Ádetde Atlarlar musallatlardı tasıw menen baylanıslı jumıslar ushın isletiledi. Boyı bir metrden sal aslamlaw bolǵan At 100 kilogrammǵa shekem júk kótere aladı.

       At suti áyyemginde túye hám qoy suti menen birge ishilgan bolsa -de, házir paydalanilmaydi. Ańızǵa kóre, xanzada Kleopatra At sutinen jasartiruvchi vannalar qabıl etken, onıń ushın onıń korteji mudamı 100 dane At padası menen birge bolǵan. Zamanagóy Atlar jańa rolga iye - olar balalar ushın joldaslar retinde, sonıń menen birge kórgizbelerde kórsetiw etila baslandı. Hár jılı túrli kontinentlerde kórgezbeler bolıp ótedi, rodeo shoularida At kiyimi de kórsetiletuǵin edi.

      Azıq-awqat: Atlar atlar menen birdey zatlardı tutınadi – aq juweri, arpa, mákke, kepek, kek, hár qanday pishen, sabanlar qálemsheleri, mákke paqallari. Kiyim-kenshek jumıs waqtında 100 kg dene salmaǵına 1, 25 azıq birligi, sonday-aq 80 g as sińiriw bolatuǵın protein kerek boladı. Ortasha jumıs ushın uyqas túrde 1, 6 hám 100, salmaqli jumıslar ushın 2, 1 hám 150. (Eslep qalıńki, 1 jem birligi 1 kg jo'xori tuwrı keledi.) Eger Atda háptesine 2-3 kún islesangiz, onı tek ustap turıwıńız múmkin.jaylaw. Biraq ortasha júk sonda da, dán azıǵı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı hám musallat menen dietani ulıwma jaqsılaw kerek (1 kg biyday kepegi menen aralastırılǵan 2 kg sabanlar, 2 kg jońıshqa pishen hám 1-2 kg maydanlanǵan arpa ). Eger haywan " denesin joǵatmasa", ol jaǵdayda awqatlanıw rejimi tártipte boladı. Kilo joytıwdı baslaǵanidan keyin, dietangizni qayta kórip shıǵıwıńız kerek. Kúndelik rejimge ámel qılıw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Attiń as qazan sıyımlılıqı kishi, sol sebepli kúnine 3-4 ret awqatlanadı. Isten keyin ıssı bolsa, oǵan ishimlik bere almaysız. Biraq, suwgarilmagan At kushli awqattı jaqsı yemaydi, dánli suw menen bagıw qáwipli bolıp tabıladı, sol sebepli Atdi jumıs tamamlaǵannan 0, 5-1 saat aldın ıshıw kerek, keyin bolsa haywan suwitip ketiwi kerek.

Kóbeytiw: Atlar ushın, álbette, jıllı klimat  ábzallaw bolıp tabıladı, ol jaǵdayda olar ańsatlaw kóbeyedi hám ózlerin jaqsı sezinedi. Úy Atlari suwıq hám ıǵallıqqa ańsatǵana taqat qila almawi sebepli, eń jaqsı zatlar Ózbekstan, Egipet, Siriya hám Iranda ushraydı. Atlar jınıslıq jetiliskende bir yarım jıl aldın erisken bolsa -de, úsh jıldan aldın kóbeytiwge ruxsat beriledi. Úy Atlarlari ushın násilshilik máwsimi kóbinese báhár hám jazdıń baslarında júz boladı, biraq onıń anıq waqtı joq. Kóbinese bir, kemnen-kem jaǵdaylarda eki bala tuwıladı. Atlarlar ushın hámledarlıq dáwiri 360 tan 390 kunge shekem dawam etiwi múmkin. Ádetde bir, júdá kemnen-kem jaǵdaylarda eki bala tuwıladı. Eki háptelik balaǵa ot berila baslaydı, eger 6 -9 ayǵasha tiykarǵı azıq-túlik aq sút bolsa. At 4-5 jasında tolıq qáliplesken esaplanadı.

Jilqishiliqtiń rawajlaniw tariyxi.   At jabayı otdan - Evropa, Aziya, Afrikada jasaǵan tarpandan kelip shıqqan bolıp, otsimonlar shańaraǵına tiyisli o'txo'r haywan bolıp tabıladı. Tarpanlar eramızǵa shekem úshinshi mıń jıllıqta Dunay hám Bolqondan tap Uralga shekem  bolǵan territoriyada barlıq slavyan, german, grek, xett, parsılar hám xindilar ájdadları yamasa jaqın xanalası bolǵan - indoyevropaliklar tárepinen qolǵa uyretilgen. Aldın indoyevropaliklar jabayı atlardı awlagan keyinirek bolsa olardı qolǵa uyretip, minishga úyrengen. Atlardı ilgerinen awıl xojalıq jumısları hám transport jumısları ushın hám de armiyada qollaǵanlar. Bul haywanlardıń qásiyetleri ayaqları qattı jerde tez juwırıwǵa maslasqanlıǵı hám úlken tartıw kúshke egaligida bolıp tabıladı. Joqarı hám tómengi jaqlarda, Jırtqısh (qasqır) tisler hám jaq tisleri arasındaǵı bos jay otni suwlıq járdeminde basqarıwǵa múmkinshilik beredi.