Atmosfera

Atmosfera hám onıń dúzilisi

Atmosfera (grekshe, puw — hawa qabıǵı) geografiyalıq qabıqtıń eń joqarı bólimin iyelegen, jeńil hám háreketsheń hawa qabıǵı. Ol Jerdiń basqa qabıqları menen turaqlı túrde baylanısta bolıp, óz ara tásir et?isedi. Atmosferanıń tómengi shegarası Jer betinen, joqarǵı she- garası 2 mıń km biyiklikten ótedi. Atmosfera massasınıń 99,5% i 80 km ge shekem bolǵan tómengi qatlamına tuwra keledi^[1]. Atmosferanıń gaz quramın birinshi bolıp 1774-jılı franciyalı ilimpaz A. Lavuazye anıqlaǵan. Házir onıń quramında 78% azot, 21% kislorod hám 1% basqa gazler ushırasadı. Jer ózine tartıw kúshi menen hawanı uslap turadı. Sonıń ushın da, plane- tamızda at mosfera bar. Atmosfera qatlamlı dúzi liske iye. Olar bir-birinen tem peraturası, tıǵızlıǵı, basımı qusaǵan ózgeshe likleri menen ayırılıp turadı. Tómengi qatlam — troposfera (grekshe, burılıs) Quyash nurı hám Jerden qaytqan nur esabınan ısıydı. Hawa tempe raturası teńiz qáddinde +14⁰C bolsa, troposferanıń joqarı shegarasında —55⁰C qa shekem tómenleydi. Bul qatlamǵa atmosfera hawa massasınıń 80% i tuwra keledi. Hár túrli pro- cesler (suwdıń aylanba háreketi, jawın-shashınlar, samallar) sol qatlamda baqlanadı. Qalıńlıǵı ekvatorda 17 km, po lyuslarda 8 — 9 km. Hawanıń tem peraturası hár 100 m biyiklikke kóter- ilgende ortasha 0,6⁰C su wıydı. Troposferadan joqa rıda stratosfera (50 — 55 km ge she kem), mezosfera (80 — 85 km ge shekem), termosfera (1000 km ge shekem), ekzosfera (2000 km ge shekem) jaylasqan

Klimat payda etiwshi faktorlar

Jer beti klimatınıń hár qıylı bolıwına, tiykarınan, úsh faktor tá sir etedi. Geografiyalıq keńlik fak torı temperatura, basım, hawa massaları hám úzliksiz samal- lardıń zonallıq tarqalıwına alıp keledi^[2]. Hawa temperaturası nıń Jer betinde tarqalıwı qu yash energiyasına baylanislı. Ekva tordan hár eki polyuslar tárep te hawanıń ortasha jıllıq temperaturası 25 — 26⁰C tan –10⁰C ǵa shekem tómenleydi. Klimattıń tiykarǵı kórsetkishi bolǵan jawın-shashın muǵdarı hám úzliksiz samallar klimattı payda etiwshi ekinshi faktor — atmosfera basımı hám hawa massalarına baylanıslı. Troposferanıń bir qıylı ózgeshelikke iye bolǵan úlken kólemdegi hawaları hawa massası dep ataladı^[3]. Jer júzinde ekvatorial (ıssı hám ıǵal), tropikalıq (ıssı hám qurǵaq), ortasha (jıllı hám ıǵal), polyuslıq, yaǵnıy arktika hám antarktika (suwıq hám qurǵaq) hawa massaları dep ataladı. Bular izbe-izlikte ekvatordan polyuslarǵa qaray hár eki yarımsharda almasadı. Úshinshi klimat payda etiwshi faktor — jer ústi dúzilisi tábi - yat kompleksleriniń hár qıylı bolıwına klimat arqalı tásir etedi.

Klimat poyasları

Ekvatordan polyuslerge qaray ıssılıqtıń ke- meyiwi hám de hár túrli keńliklerde jıl boyı yaki máwsimler boyınsha hár túrli hawa massalarınıń bolıwı sebepli jer júzinde 7 tiykarǵı hám 6 aralıq klimat poyasları júzege kelgen. Tiykarǵı poyaslarda jıl boyı atları tiyisli hawa tipi menen baylanıslı bir hawa massası boladı Aralıq poyaslarda hawa tipleri máwsimler boyınsha almasıp turadı

Die_Schichten_der_Erdatmosphäre

Derekler

[1] ttps://web.archive.org/web/20220913163933/https://fayllar.org/geografiya-materikler-hm-okeanlar-tbiyiy-geografiyas-a-soatov.html?page=2

[2] ttps://obuchalka.org/20220505143725/geografiya-6-klas-soatov-a-abdulqosimov-a-mirakmalov-m-2017.html

[3] ttps://n.ziyouz.com/books/qaraqalpaq_kitapxanasi/sabaqliqlar/6-klass/Geografiya.%206-klass%20(2017).pdf

[1]

[2]

[3]