Axmed Yugnakiy

Axmet Yugnakiy

XII ásirdegi túrk tilles xalıqlar ádebiyatının kórkem sóz sheberleriniń biri Axmed Yugnakiy Yusif Has Hájibten keyingi kózge kóringen ájayıp shayırlardıń biri edi.

Shayırdıń tuwılǵan jeri sol waqıttaǵı Qaraxaniyler mámleketiniń eń kórnekli qalalarınıń biri Yugnak, Túrkstan qalasına jaqın jer dep táriyplenedi. Onıń qaysı jılı tuwılǵanlıǵı belgisiz. Biraqta ol haqqında jazılǵan qosıqta: "Shayırlardıń shayırı, danalardıń danası. Sóz ónerinen gáwhar tergen adam" dep táriyplenedi.

Shayırdıń ómirbayanı haqqında jeterli maǵlıwmatlar saqlanıp qalmaǵan bolsada, onıń shıǵarmaların XV ásirde kóshirgen kátibler bul haqqında ádewir maǵlıwmatlar beredi. Mısalı: Atası atı Máqámediy, İukakiy Ádiy Axmed oǵlı, yok xechshaki Yaǵnıy: (Shayırdıń ákesiniń atı Muxammed Yugnakiy, al óziniń atınıń Axmed ekenligine heshqanday gúmanımız joq). Ádibiniń yeri atı İuginek erur, Safaliq eteb yer, kongullar yarur. (Shayırdıń tuwılǵan jeriniń atı Yugnak, zeynińdi ashatuǵın bir ájayıp jer) - dep jazıwına qaraǵanda, ózin Axmed Yugnakiy dep ataǵanın eske alǵanımızdá bul shayırdıń shınında da Yugnak qalasında tuwılǵanlıǵınıń guwası bolamız.

Yugnak shınında da sol waqıttaǵı Qaraxaniyler mámleketiniń sotsial-ekonomikalıq jaǵınan rawajlanǵan qalalarınıń biri Túrkistan menen bir qatarda turıp, eski túrki tiliniń rawajlanıwına úlken úles qosqan oraylardıń biri bolıp esaplanadı. Sonıń ushında Axmed Yugnakiy Yusip Has Hájibten keyin ekinshi bolıp túrki tilinde úlken shıǵarma jazıp qaldırıwǵa qol urǵan.

Onıń bizge shekem kelip jetken eń kólemli shıǵarması "Xibbat ul haqoyiq" (Haqıyqatlar sıylıǵı) Axmed Yugnakiy múmkiń bunnan basqa da belgili shıǵarma jazǵan shıǵar. Biraq ol shıǵarmalar biziń zamanımızǵa kelip jetpedi.

Haqıyqatlar sıylıǵı"nıń qol jazbası tabılǵanlıǵı haqqında eń birinshi mártebe 1906-jılı túrk alımı Nájib Asim xabarladı. Biraq bunnan keyin de bir neshe qoljazbalarınıń tabılǵanlıǵı málim boldı. Solardıń ishinde eń eskisi Samarqand nusqası bolıp, bul nusqa 1444-jılı samarqandlı kolligraf Zeynul-Abiddin Juraniy degen kisi tárepinen eski uyǵır háribi menen kóshirilgen.

Bunnan basqasharaq bir qoljazba 1480-jılı Ábdurazaq baqsı degen bir adam tárepinen kóshirilgen. Bul nusqa osmanlı túrk tiline awdarılıp, óz teksti menen qosa 1916-jılı Nájib Asim tárepinen bastırıp shıǵarılǵan. Bunnan basqa arab háribi menen keshirilgen jáne bir qol jazba Berlindegi kitapxanada saqlanbaqta.

"Haqıyqatlar sıylıǵı" negizinen didaktikalıq shıǵarma. Bunda basqa shıǵarmalar sıyaqlı avtor tárepinen óz qálemi menen nıshanaǵa alınǵan belgili syujet te joq. Dástannıń bastan ayaǵına shekem násiyat. Násiyat bolǵanda da tek jıltır sóz emes, bálki hár bapqa bólinip berilgen didaktika. Bilim haqqında, jaqsılıq hám jamanlıq, minez-qulıq haqqındaǵı baplarǵa bólip qaraydı.

Axmed Yugnakiy dúnyaparaz hám ashkóz adamlardı qattı sınǵa aladı. Onıń pikiri boyınsha dúnyada sonday bir ashkóz adamlar toparı kóbeyip ketken. Olar arsha-arsha altınlar arttırıp, kiyimlerin jamap kiyip júredi. Bunday taypadaǵı adamlar ózinde hám átirapındaǵı adamlardı da ashtan óltiredi. Sonın, ushında ol bul dúnyada jaqsı jasamaqshı bolsań, ózgelerdi aldama. Óz miynetiń menen ǵana jasa. Al mal-múlkti ózińe jetkendey etip ǵana jıyna. Eger óz miynetiń menen tapqan bolsań birewdiń múlkin kópsinbe. Xalıqtı aldap birewlerdiń esabınan dúnya toplamaqshı bolǵan adamnan qash. Óz miynetiń menen tabılǵan hadal dúnyanı iship jewge úyren — dep uqtırmaqshı boladı.

Bunnan tısqarı shıǵarmada ádep-ikramlılıq, doslıq haqqında sezler baradı. Yaǵnıy: "Kim saǵan jamanlıq qılsa, sen oǵan opa qıl". Sebebi: "Qandı qan menen juwıp tazalap bolmaydı" dep aytılǵan bolsa, ekinshi jaǵınan ómir filosofiyası haqqında pikir bildirip: "Bul dúnya bir kún ǵana qonıp ketetuǵın kárwan sarayǵa usaydı. Kárwan bir kún qonıp, óz jolın dawam etedi. Biz de tap sondaymız. Adam balasına bul ómirdi bilip seziw ushın júz jıldıń ózi de qısqalıq etedi. Sonshama ómirdiń "Bir kún quraqım kórinbeydi" — dep jazdı.