Buxara ámirligi

Buxara ámirligi — (1756-jıl 12-dekabr — 1920-jıl 2-sentyabr) ózbek dinastiyası ashtarxaniyler ornına kelgen ózbek mańǵıtlar dinastiyası wákilleri ózlerin ámir dep ataǵan. Soǵan kóre, mámleket Buxara Ámirligi dep atala baslaǵan. 1920-jıl Buxara basqını nátiyjesinde tamamlanǵan.

1758-jılda Rahimbiy óliminen soń mańǵıtlar ámirlik taxtına onıń ámekisi Miyankól hákimi Daniyalbiy (1758—1785-jıllar) wákilin qoyadı.Biraq ol qatań oraylıq hákimiyatın saqlap qala almadı. Mańǵıtlardıń tárepdarları hám dushpanları ortasındaǵı óz ara urısları, orınlardaǵı hákimlerdiń ǵárezsizlikke bolǵan umıtılıwları on jıllaraǵa shekem sozılıp ketti. 1784-jili Daniyalbiydiń basliǵınan narazı bolǵan Buxara xalqı qozǵalań kóterdi hám ámir hákimiyatın balası Shaxmuradqa (1785-1800-jılları) tapsırdı.

Ámir Shaxmurat húkimdarlıq dáwiri

Shaxmurad jańalıqlardı Arkda saray adamları gúwalıǵında eki paraxor ámeldar — Mámleket qusbegisi hám Nizamaddin qazikalandı ólim jazasına buyırıwdan basladı. Onnan soń Shaxmurad Buxara xalqına olardı bir neshe salıqlardan azat etiwshi jeńillikli hújjetti saltanatlı túrde tapsırdı. Hújjettiń teksti tas taxtada kesilgen bolıp, ol úlken jome meshitiniń aywanına ornatıldı. Shaxmurat«jul» dep atalǵan hám urıs halatında ásker jıynaw maqsetinde paydalanılǵan jańa salıq túrin engizdi. Hákimiyattı óz qolına alǵannan keyin, ol xanlıq ataǵınan waz keshti hám ámirlik dárejesinde qaldı. Taxtqa bolsa Shaxmurat Shıńńǵısxan áwladlarınan bolǵan Danıshpanshını, keyin bolsa Abulǵazını kóterdi, biraq olar ámelde hákimiyatqa iye emes edi. 1785-jılı Shaxmurat pul reformasın ótkizdi hám de 0,7 mısqal (3,36 g) tolı qımbat gúmis teńgeler hám birdey formadaǵı altın teńgelerdi kóbeytiwdi jolǵa qoydı. Ol sud mákemesine de tiykarınan ózi basshılıq qıldı. Shaxmurat Buxara ámirligi quramına Ámiwdaryanıń shep jaǵındaǵı aymaqlardı, tiykarınan, Balx hám Marvtı qaytardı. 1786-jılı ol Karmanada xalıq qozǵalanın bastırdı, keyin Shaxrisabz hám Xojendke tabıslı júrislerdi ámelge asırdı. Shaxmurat awǵan húkimdarı Temurshaxtan ústin kelip, tiykarınan ózbekler hám tájikler jasaytuǵın qubla Túrkistandi óz qaramaǵına saqlap qalıwǵa eristi.

Ámir Haydar húkimdarlıq dáwiri

Ámir Haydar (1800—1826-jıllar.) ákesinen soń taxtqa otırǵan waqıtta barlıq Mawarannahr onıń húkmine boysınatuǵın edi. Haydardıń taxtqa kóteriliwi ǵalabalıq qozǵalańlar hám ólimler menen tuwrı keldi. 1800-jılı Marv túrkmenleri qozǵalań kóterdi. Ishki jánjellerge kóp ótpesten Qoqan menen Oratepa ushın urıs qosıldı. Haydar bul qalanı ıqtıyarında saqlap qalıwǵa eristi. Ámir Haydar dáwirinde sıyasıy sistema jeke hákimshlikke talpınıp atırǵan oraylasqan monarxiyadan shólkemlestirilgen edi. Ámirge 4 mıń kisige shekem jetetuǵın byurokratik mákeme xizmet qılatuǵın edi. Armiyanıń sanı astı. Tek Buxaranıń ózinde 35 mıń áskerden ibarat ásker turatuǵın edi. Ahmet Danishtıń jazıp qaldırıwınsha, ámir Haydar basqarıw waqtında «hár 3-6 ayda júzege keletuǵın toqtawsız feodal urıslar dáwiri» dep baha beriw múmkin.

Jáne qarań

• Buxara basqını

Ádebiyatlar

• Bregel, Y. (2009). The new Uzbek states: Bukhara, Khiva and Khoqand: C. 1750-1886. In N. Di Cosmo, A. Frank, & P. Golden (Eds.), The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age (pp. 392-411). Cambridge: Cambridge University Press
• Anke fon Kyugelgen, Legitimizatsiya sredneaziatskoy dinastii mangitov v proizvedeniyax ix istorikov (XVIII-XIX vv.). Almati: Dayk-press, 2004.
• Olufsen, O. (Ole), The emir of Bokhara and his country; journeys and studies in Bokhara (with a chapter on my voyage on the Amu Darya to Khiva). Gyldendalske Boghhandel, Nordisk Forlag. Copenhagen, London: William Heinemann, 1911