Dáneker

Gáptegi birgelkili aǵzalardı hám qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi óz ara bir-biri menen baylanıstıratuǵın kómekshi sózlerge dáneker delinedi.Danekerler morfologiyalıq qurılısına qaray dara hám qospa dáneker bolıp bólinedi.Dara túrde qollanılatuǵın dánekerler: hám, jáne, taǵı,menen (penen, benen), da, de, ta, te, al, ya, yaki,yamasa, gáhi, geyde, sebebi, sonlıqtan, óytkeni, biraq, lekin, eger Qospa túrde qollanılatuǵındánekerler: jáne de, taǵıda, hám de, biraq ta, nege deseń, degen menen, sol sebepli, ya bolmasa, yaki bolmasa, sonda da, eger de,sol ushın, sonıń ushın, birde, birese, gáde t.b.Qospa dánekerlerdiń birde, birese, gáde túrleri birigip jazıladı da, qalǵanları bólek jazıladı.Gáptiń quramında biraq, lekin, sebebi, sonlıqtan,óytkeni, sol sebepli, sonıń ushın dánekerleriniń aldına útir qoyıladı. Sonday-aq, hám, da, de, jáne, gá, gáhi,ya, yaki t.b. dánekerler tákirarlanıp kelgende de, birgelkili aǵzalardıń arasına útir qoyıladı.Dánekerler grammatikalıq mánisi hám baylanıstırıwshılıq xızmetine qaray, dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dáneker bolıp ekige bólinedi.

Dánekerlik xızmettegi sózler

Geypara soraw almasıqları hám dep, dese, degenshe kómekshi sózleri dánekerlik xızmette qollanıladı. Olar túpkilikli dánekerler sıyaqlı qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi bir-biri menen hár túrli mánilerde baylanıstıradı.Dánekerlik xızmettegi sózler mınalar: 1. Qansha-sonsha, qanday-sonday, qalay-solay, qanshelli-sonshelli, qanshama-sonshama, qayda-sonda, qaydan-sonnan t.b. Bul juplasıp kelgen sózlerdiń birinshi sıńarları dáslepki jay gápte qollanıladı da, sońǵı sıńarı ekinshi jay gápte keledi. M ı s a l ı : 1. Balıq qansha mol bolsa, aqsha sonsha kóp boladı. (As.M.) 2. Aldınǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi. (Naqıl)Birinshi gáptiń jay gápleri qansha-sonsha sózleri arqalı salıstırıwshılıq mánide, ekinshi gáptegi qaydan-sonnan sózleri jay gáplerdi orın mánisinde baylanıstıradı. 2. Dep, dese, degenshe kómekshi sózleri dánekerlik xızmette kelgende, kóbinese sebep, maqset, waqıt, shárt baǵınıńqılı qospa quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıw ushın qollanıladı.M ı s a l ı : 1.  Ol saǵan barmayman dese, Begjan kúsh kórsetip barıwǵa zorlaydı. (Ó.  A.) 2. Ondatra qaqpandı súyrep ketpesin dep, ol ernektegi qamısqa qaqpandı muqıyatlap baylap qoydı. (K. S.)

Awıspalı dáneker

Birgelkili aǵzalardı yamasa jay gáplerdi awıspalı má-nide baylanıstıratuǵın dánekerlerge awıspalı dánekerler delinedi.Awıspalı dánekerlerdiń xızmetin ya, yaki, yamasa,bolmasa, ya bolmasa, yaki bolmasa, ne, álle, meylidánekerleri atqaradı.Awıspalı dánekerler birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen tákirarlanıp kelgende, awıspalı dánekerlerdiń aldınan útir qoyılıp jazıladı. M ı s a l ı : Ol meniń xatımdı sirá oqımaǵanday, ya gáp qozǵamaydı, ya juwap bermeydi.