Doshım palwan

Doshım palwan Záreke ulı - 1893-jılı burınǵı Shımbay bolıslıǵınıń 4-awılına qaraslı pútkil qaraqalpaqqa belgili Erejep tentek jasaǵan Jádik awılında kámbaǵal shańaraqta tuwılǵan. Ákesi Záreke házirgi Qaraózek rayonına qaraslı «Bozataw» dep atalǵan jerde jasaǵan. Ol balalıǵın usı jerde ótkeredi. Kún kórisi tómen, onıń ústine hayalı da qaytıs bolıp ábden qoraǵıtıp júrgen payıtta awılǵa «Xiywanıń xanı qaraqalpaqlardıń arasına kelip toy beredi» degen ǵawasat taraydı. Xalqımızdıń «Toy dese quw bas jumalaydı» degenindey, awıl adamları menen birge Zárekeniń de arqası qozıp toyxanaǵa jol aladı.

Ómiri

Doshım palwannıń ákesi haqqında ápsana kóp. Shılpıqtıń etegindegi úlken bul toyda qurdıń ortasında xannıń bas palwanı: – «Qáne, gúreske biz benen túskendey márt barma?» – dep, taltańlap júrse kerek. Oǵan hesh kim «men» dep shıǵa qoymaptı. Buǵan shıdamay tula boyın bezgek dirildetkendey qaltırap turǵan Zárekege joralarınıń birewiniń kózi túsipti. Ol Zárekege «Saǵan ne boldı?» dep soraǵanda ol: – «Yaq awırǵanım joq, biraq jawırınım qızıp tur, usı palwanǵa tússem be, dep turman», – deydi.

Xabar óz elatınıń bolısına jetipti. Biraq ústinde shekpen, belinde belbewiniń joqlıǵın aytıptı. Bolıs Zárekeni kiyindirip, ortaǵa shıǵarıptı.

Záreke ortaǵa shıǵıwın shıqsa da, jarlılıqtan kewili qaytıq bolıp qalǵanlıqtan, dáslebinde xannıń palwanınan qashıńqırap, durıslap uslasa almaptı. Xan palwan da oǵan jartıwlı ámel ete almaptı. Kewili hawlıqqanın qoyıp, ózine kelgen Záreke xan palwanına endi hár túrli ámeller isley baslaptı. Ádewir waqıt ayqasıptı. Sóytip júrgeninde qarsılası qolayına kelgen waqıtta janbasqa mindirip arqalawı menen bastan aynaldırıp, ılaqtırıptı. Jıǵılǵan xan palwanı ornınan tura almaǵan. Onı kiyizge salıp alıp shıǵıptı. Ol waqtaǵı tártip boyınsha jıqqan palwan shekpeniniń etegin jayıp, qorshaǵan alamannıń aldınan aynalıp ótiwi kerek eken. Sol dástúr boyınsha Záreke endi qurdı aynalıwǵa shıǵayın dep atırǵanda, birew kelip oǵan: – «Sen házir qashpasań, xan seni óltiredi», – depti. Záreke ústindegilerdi ılaqtırıp, óz kiyimlerin alıp, kópshiliktiń ishine kirip, keyin túnletip, awılǵa hayt qoyıptı. Al, ashıwı kelgen xan: – «Qayda jańaǵı xan palwanın jıqqan «qara ayaq», tabıńlar, alıp kelińler!» – depti. Jurt arasına jasırınǵan Záreke ólimnen aman qalıptı.

Biraq óz elinde jasay beriwge qorqıp, jetim balaların ertip, Záreke palwan Jádik awılına kelip jan saqlaptı.

Dóretiwshiligi

Onıń «qara ayaq» atanıw sebebi mınaday bolıptı. Ol ómiriniń kóp waqtın etiksiz, jalań ayaq júrip ótkergen, gúresken waqta onıń usı jalań ayaǵın kórgen xan onı solay ataptı. Sonnan baslap Záreke «qara ayaq» atanıp, xan palwandı jıqqan belgili palwan atanıptı. Biraq ol qaytıp gúreske túspepti.

Záreke Jádik awılına kelgennen keyin úylenedi. Palzada, Xanzada, Dáwlet degen úsh qızı hám Ospan, Doshım atlı ulları tuwıladı. Qızlar erjetip, turmısqa shıǵadı, balaları úylenedi.

Ákesine usap Doshım da kámbaǵallıqta jasaydı. Onıń Gúlbiy hám Eshim atlı perzentleri bolǵan. Ol zamanda awılda keshki waqıtta awıl jası úlkenleri jıynalıp, jas jigitlerdi gúrestirip, tamasha kóretuǵın bolǵan. Sonda Doshım da gúreske túsip júredi. Keyin ala awıl arasındaǵı toylardıń gúreslerine qatnasatuǵın bolǵan.

Onıń birinshi ret palwan degen atı 1922-jılı Taxtakópirde bolǵan Qosalı bolıstıń merekesinde shıǵadı.

Bolıstıń merekesine barlıq qaraqalpaqtıń bolıslarına xabar berilgen bolıp, bolatuǵın tamashalar da aytılǵan. Shımbaydıń bolısı Ibrayım bul merekege aparatuǵın palwan taba almaptı. Sonda onıń dilmashları Doshımdı aparayıq depti. Doshım kiyim-kensheginiń joqlıǵın bánelep: – «Bara almayman», – depti. Olar kiyim-kenshek tawıp berip, alıp ketipti.

Degen menen, Doshımnıń túri-túsinen gúreske erisedi, degen úmitte bolmaptı. Tek haq táwekel depti.

Ibrayım bolıstıń Ásen hám Turman degen dilmashları Doshım palwanǵa ǵamqorlıq etip, gúreske shıǵıwdan aldın óz aldına ishine 12 qırǵawıl salınıp, pisirilgen sháwleni berse, ol duz tatpaptı.

Júregi háwlirip, burın bunday qurǵa túspegen jas jigit azanda da hesh nárse ishpey-aq gúres maydanına keledi. Gúrestiń qurı tutılıp, ortaǵa bas palwanlar shaqırıladı. Birinshi bolıp Taxtakópirli Ismayıl xoja degen ortaǵa shıǵadı. Oǵan qarsı hesh kim shıqpay turǵan bir kezde mereke basqarıwshısı Shımbaylı Ibrayım bolısqa: – «Há bolıs, palwanıńdı shıǵar!» – dep mirát etedi. Bunnan keyin ortaǵa Doshım palwan shıǵadı. Bolıs eki palwandı salıstırıp, qattı qáweterde bolıptı. Eki palwan bir maydan ayqasıp, Doshım atı shıqqan xoja Ismayıl palwandı arqalawı menen mereke basqarıwshınıń aldına aparıp, kóterip uradı. Bul jerde jıynalǵan Doshımnıń hámme awıllasları quwanǵanınan jılap jiberedi.

Ismayıl xoja jıǵılǵannan keyin taxtakópirliler arlanıp, ózleriniń belgili palwanlarınıń biri Reyimbek qazaq degendi ortaǵa shıǵaradı. Doshım aranı kóp almay, onı da jambastan urıp jıǵadı.

Sol merekede Doshım bas palwan bolıp tanıladı. Atı-abırayı kóterilip, onı alıp barǵan el aǵası Ibrayım bolıs, Ásen hám Turman dilmashlar úlken quwanısh penen elge qaytadı.

Dárekler

www.karinform.uz