Ekonomika

Ekonomika sotsialliq ilimnin’ tovarlardin’ ha’m xizmetlerdin’ o’ndirisin, bo’listiriliwin ha’m tutiniliwin izertleytug’in tarawi. Ekonomika termini Grek tilinde oikos (u’y) ha’m nomos (nizam yamasa da’stu’r) degen so’zlerden alinip, “u’y (xojalig’i) ta’rtipleri” degendi an’latadi.

Zamanago’y ekonomikanin’ ko’pshilik bo’legin qamtiytug’in aniqlama Lionel Robbins ta’repinen 1932 jilg’i essesinde berilgen: “ekonomika adam ha’reketin paydalaniw jollari ha’m jetispeytug’’in, basqa paydalaniliw mu’mkinshiligi bolg’an, resurslar qatnasi sipatinda izertlewshi ilim”. Jetispewshilik (deficit) - bar bolg’an resurslar barliq talap ha’m mu’ta’jliklerdi qanaatlandiriwg’a jeterli emesligin bildiredi. Eger jetispewshilik ha’m bar bolg’an resurslardin’ basqa paydalaniwi bolmasa ekonomikaliq mashqala da bolmaydi. Solay etip ekonomikanin’ pa’ni resurslar ha’m qa’lewler ta’sir etiwshi tan’lawlardi (sheshim qabil etiw) u’yreniwdi o’z ishine qamtiydi.

Ekonomika tarawlari bir neshe tu’rlerge bo’liniwi mu’mkin: sonin’ ishinde:

mikroekonomika ha’m makroekonomika
positiv ekonomika (“ne”) ha’m normativ ekonomika (“ne boliwi kerek”)
tiykarg’i ag’im ekonomikasi ha'm geterodoks ekonomika
Tarawlar ha’m ekonomikanin’ ken’ kategoriyalari.

Ekonomikanin' paydali ta'replerinin' biri ekonomikalardin' u'lken ja'miyette ekonomikaliq sistemalar sipatinda qalay islewin ha'm ekonomikaliq qatnasiwshilardin' (agentlerdin') arasinda qanday qatnaslar barlig'in tu'sindiredi. Ekonomikaliq analizdin' metodlari tez pa't penen jinayat, bilim, shan'araq (xojaliq), den-sawliq, huqiq, siyasat, din, ja'miyetlik institutlar, ha'm uris siyaqli sotsiyalliq kontekstte sheshim qabillawshi adamlardi (offitsial adamlardi qamtiydi) qamtiytu'gin tarawlarda qollanilmaqta.

Payda boliwi

Adam Smit, *Xaliqlar baylig'i*nin' avtori (1776), uliwma zamanago'y ekonomikanin' tiykarin saliwshi sipatinda qaraladi.

O'ndiris ha'm bo'listiriw haqqinda talqilawlar uzaq tariyxqa iye bolsa da, ekonomika ilimi zamanago'y manisinde bo'lek pa'n sipatinda da'stu'rge muwapiq Adam Smittin' Xaliqlar Baylig'i 1776-jili basilip shiqqannan payda boldi. Onda Smit ekonomika ilimi pa'nin minaday ku'ndelikli ha'm aniq ma'nislerde sipatlaydi:

Siyasiy ekonomika mámleket nizam shig'ariwshi iliminin' tarawi esaplanip, eki tiykarg'i maqseti bar: birinshiden, xaliqti ko'p tabis yamasa o'nim menen ta'miyinlew, anig'iraq aytqanda, olardin' o'zlerin usinday o'nim ha'm tabis penen ta'miyinlewine jag'day jaratiw; ha'm ekinshiden, mámleketti ja'miyetlik xizmet etiwge jeterli tabis penen ta'miyinlew. Ol xaliqti ha'm mámleketti bayitiwdi ko'zde tutadi.

Smit pa'ndi 'siyasiy ekonomika' dep atadi, lekin bul termin uluwma paydalaniwda 1870-jildan keyin aste-aqirin 'ekonomika' termini menen o'zgertildi.

Tiykarg'i kontseptsiyalar

O'ndiris mu'mkinshilikleri, mu'mkinshilik quni, ha'm effektivlilik

Ekonomikalardin' ha'r qiyli tu'rlerinin' arasinda uliwma mashqalar to'mendegiler:

qanday tovarlardi o'ndiriw ha'm qansha mug'darda (tutiniw yamasa investitsiya, jeke tovarlar yamasa ja'miyetlik tovarlar, go'sh yamasa kartoshka, htb.)
olardi qalay o'ndiriw kerek (ko'mir yamasa yadro energiyasi, qansha ha'm qanday u'skeneler, kim diyxanshiliq etedi yamasa oqitadi, htb.)
kim ushin o'ndiriw kerek, o'nimnen tu'sken tabisti bo'listiriwdi kor'setken halda.

Bul mashqalalarg'a jantasiwg'a analaitikaliq qural bolip o'ndiris-mu'mkinshiligi shegi (O'MS). En' a'piwayi tu'rinde ekonomika tek g'ana eki o'nim islep shig'ariwi mu'mkin. Sonda, O'MS bul eki tovardin' ha'r qiyli mug'darlarin ko'rsetiwshi tablitsa yamasa sizilma (to'mendegidey). Texnologiya ha'm bar bolg'an o'ndiriwshi resurslar (jer, qarji, ha'm keleshektegi isshi ku'shi) berilgen dep esaplanadi, ha'm bul mu'mkin bolg'an ja'mi o'nimdi shekleydi.

Sizilmada: Food - awqatliq zatlar; Computers - kompyuterler; Outside the PPF: Impossible points - O'MSten tisqarida : Mu'mkin bolmag'an noqatlar; Inside the PPF: productively inefficient points - O'MStin' ishinde: effektiv bolmag'an noqatlar. A noqati misal ushin, eger o'ndiris effektiv alip barilsa F_A awqatliq zatlari ha'm C_A kompyuterleri islep shig'ariliwi mu'mkinligin ko'rsetedi. Sonday-aq F_B awqatliq zatlari ha'm C_B kompyuterleri islep shig'ariliwi mu'mkin (B noqati). Bul iymek siziqtag'i ha'r bir noqat ekonomika ushin maksimal potentsial ja'mi o'nimdi ko'rsetedi. Bul basqa tovardin' mu'mkin bolg'an o'nim mug'dari berilgen jag'dayda bir tovardin' maksimal islep shig'ariliwin bildiredi.

Jetispewshilik bul sizilmada adamlardin' qa'lewi, biraq ja'mi alg'anda O'MSnen tisqarida tutina almawi arqali ko'rsetilgen. Eger bir tovardin' o'ndirisi iymek siziq boylap o'sse, basqa tovardin' o'ndirisi kemeyedi, keri baylanis. Bunday boliw sebebi bir tovardin' o'ndirisin ko'beytiw basqa tovardin' o'ndirisinen , oni kemeytken halda resurslardi jalp etiwdi talap etedi. Iymek siziqtin' qa'legen noqattag'i iymekligi bul eki tovar arasindag'i bir-birine almastiriwdi beredi.