Ekskavator

Ekskavator (lat. yexsauo — oyaman, qazaman) — taw jınsları hám jerdi (gruntdı) qazıw, olardı júk mashınlarına júklew yaki toplaw ushın mónjellengen qazıw hám júklew mashinası. Jer qazıw mashinaların jaratıw ideyasın 16-asirde Leonardo da Vinchi E. draglayn sxeması tárzinde ilgeri súrdi. E.dıń sızbasın birinshi márte worıs oyshılı A.A. Betankur 19-asir 20-j.larında islep shıqqan. 1834-jıllda AQSh da V. Otisom patent alǵan; 1910 jılda birinshi elektr dvigatellı E., 1912-jılda dizel janılǵısında isleytuǵın, 1920-jıllarda reliste háreketlenip, tollı burılatuǵın Ekskovator islep shıǵarıldı. Keyinshelik E.dıń dúzilisi rawajlandırılıp barıldı.

E. bir kovshlı (úzliksiz yaki siklli isleytuǵın) hám kóp kovshli (úzliksiz isleytuǵın) túrlerge bólinedi. E.dıń tiykarǵı bólimleri; kovsh (shómish), sharnirli qulash, kúsh qurılması (dvigatel), burılatuǵın korpus hám júriw bólimi (gusenitsa, dóńgelekler). Bir kovshli E.dıń is sikli kán jınsı yaki gruntdı kesiw yaki qazıw, tolǵan kovshdı bosatıw hám kovshdı zaboyǵa qaytarıwdan ibarat. Ekskovatordıń quwatı, túri hám is shárayatına qarap, is sıklı 15—80 sek dawam etedı. Júrıw bólimleriniń túrine kóre, gusenitsalı, dóńgeleklı, adımlawshı, relste júretuǵın, suwda súzetuǵın, dóńgeleklı gusenitsalı; kúsh qurılmasınıń túrine kóre, bir dvigatellı hám kóp dvigatellı; ishki janıw dvigatellı, elektr, gidravlik, pnevmatik hám aralas dvigatellı; basqarıw túrine qarap, qolda, gidravlik, pnevmatik, elektr menen hám aralas basqarılatuǵın; is organınıń túrine kóre, tuwrı hám teskerı kúrekli, draglaynlı, greyferlı hám basqa Ekskovatorlar boladı. Tuwrı kúrekli Ekskovator keń tarqalǵan.. Olarda túrli is organları búrılatuǵın platforma menen sharnirlı birigedı hám joqarı (30—100 MPa) basımlı nasozlar menen háreketlenedi. Waziypasına qarap, bir kovshlı Ekskovatorlar, qurılısta, karyerda, túnnelde isletiletuǵın, kán ashatuǵın, súzip júriwshi hám basqa túrlerge bólinedi. Tunnel hám shaxta Ekskovatorları kóbisi jer astı islerinde qollanadı. Bir kovshlı E.lar kovshınıń sıyımı — 160 m³ǵa shekem boladı.

Kóp kovshlı E.lar is ánjámlarınıń túrine qarap, shınjırlı hám rotorlı túrlerge bólinedı. Shınjırlı Ekskovatorda kovshlar (12—40 ta) jóneltiriwshi rama gelteklerı boyınsha háreketleniwshi úzliksiz shınjırǵa bekkemlenedı. Rotorlı E.larda is organı 6—12 (ayrıw waqıtları 24 ke shekem) kovısh ornatılǵan rotordan ibárat. Bunda grunt tógiw konveyerına berilip 150 m ge shekem tasıladı. Onıń qazıw ballı. 50 m ge shekem, shuqırlıǵı bolsa 25 m ge shekem boladı. Rotorlı E.lar kóbirek kánlerde isletiledi. Háreket jónelisine qarap, kándegıne, boylamasına qazıytuǵın hám burılatuǵın túrlerge bólinedi. . Shınjırlı E.larda kovıshlar (12—40) jónaltiriwshi rama gelteklerı boyınsha háreketleniwshi úzliksiz shınjırǵa bekkemlenedı. Rotorlı E.larda is organı 6—12 ta ayrım waqıtları (24 ke shekem) kovısh ornatılǵan rotordan ibárat. Bunda grunt tógiw konveyerine berilip 150 m ge shekem tasıladı. Onıń qazıw bal. 50 m ge shekem, shuqırlıǵı bolsa 25 m ge shekem boladı. Rotorlı E.lar kóbirek kánlerde isletiledi. Háreket jónelisine qarap, dóngeleńine, boylamasına qazatuǵın hám burılatuǵın túrlerge bólinedi. Kóp kovıshlı E.lardıń is ónimdárlıǵı 15000 m³/saǵat qa shekem jetedi. Ekskovatorlar Rossiya, AQSh, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Polsha, Chexiya hám basqa mámleketlerde islep shıǵarıladı. Tashkent ekskovator zavodında hám Ekskovatorlar islep shıǵarılǵan (1945—90) jıllarda.