Ernest Rutherford

Tuwılǵan sánesi	30-avgust 1871(1871-08-30)
Qaytıs bolǵan sánesi	19-oktyabr 1937(1937-10-19) (66 jasta)

Ernest Rutherford

Ernest Rutherford (aytılıwı: Ernest Rezerford; 1871-jıl 30-avgust Spring Gruv, 1937-jıl 19-oktyabr Kembridj) — inglis fizigi, kelib shıg'ıwı Jan'a Zelandiyalıq.

Yadrolıq fizikanın' «atası» retinde tanılg'an, atomnın' planetar modelın jaratqan. 1908-jılda ximiya boyınsha Nobel sıylıg'ı jen'impazı bolg'an. London patshallıq ja'miyeti ag'zası (1903 jıldan). R. 1907— 19 jıllar Manchester, 1919 jıldan dan Kembridj u'n-ti professorı ha'm bir waqıtdın' o'zinde Kavendish lab. direktorı. R. 1903 jılda F. Soddi menen birgelikde radioaktiv jemiriliw nazariyasın jaratdı ha'm bir element atomının' basqa element atomına aylanıwın ispatlab berdi. 1911 jılda atomnın' Quyash sistemasına uqsas planetar modelin jaratdı. Sol modelge tiykarlanıp 1913 jılda N Bor atom du'zilisinin' kvant nazariyasın ha'm spektrlar nazariyasın jaratdı. 1919 jılda azotdı kislorodg'a aylantırg'an birinshi jasama yadro reaksiyasın a'melga asırdı; bul menen ha'zirgi zaman yadro fizikasına tiykar saldı. Sol waqıtdan baslap R. atom yadroların tez ju'riwshi za'rreler ta'sirinde jasama jol menen o'zgertiriw ma'seleleri menen shug'ıllana basladı. 1921 jılda ol neytral za'rreler — neytronlardın' barlıg'ı tuwrısındag'ı pikirdi wortag'a tasladı. 1932 jılda R.din' sha'kirti J. Chedvik neytrondı oylap taptı.

Rutherford ko'pqana fizikler (G. Mozli, J. Chedvik, J.D. Kokroft, M.L. E.Olifant, N. Bor, X. Geyger, O. Gan, P.L.AGyapitsa ha'm b.)dı tarbiyalap jetistirdi. Nobel sıylıg'ı laureatı (1908).

Balalıq jılları

Rutherford jan'a Zelandiyanın' Nelson qalası jaqınımdag'ı kishi Srping Gruv (ing. Spring Groove; ha'zirgi Brightwater) awılında tuwılg'an. Atası — James Rutherford, anası — Martha Thompson. Ernest 12 balanın' 4-shisi bolg'an.

Ilimiy o'miri

Atom du'zilisi ha'm radioktivlikdi izert qılıw boyınsha belgili inglis alımı, yadro fizikasının' jaratıwshılarınan biri. E. Rutherford London patshalıq ja'miyeti — Angliya pa'nler akademiyasının' ag'zası edi, ja'handegi tu'rli ma'mleketlerdin' 30 dan artıq akademiyaları ha'm ilimiy jamiyetlerinin' veteran ag'zası edi. 1908-jılda ol radioaktivlikdi izert qılıwg'a tiyisli isleri ushın Nobel sıylıg'ı jen'impazı boldı. 1898-jılda Rutherford radioaktivlik ha'diysesin u'yreniwge kirisdi. Onın' bul tarawdag'ı birinshi u'lken oylap tabıwshılıg'ı uran shıg'aratug'ın nurlanıwdın' bir bo'lekli emesligin anıqlaw edi. Sonday qılıp, pa'nge radioaktivlik haqqında birinshi martta α- va β- nurlar haqqındag'ı ideya kirdi. (Alfa jemiriliw ha'm Beta jemiriliw). Sol jıldın' o'zinde Rutherford o'z ilimiy jumısın baslag'an Kembridj (Cambridge) dag'ı Cavendish laboratoriyasın taslap, Kanadag'a ko'ship o'tdi. Bul jerde ol Monreal u'niversitetinin' professorı qılıp tayınlanadı. Alımnın' ko'pqana kerekli oylap tabıwshılıqları a'ne sol ilimiy oray menen baylanıslı. 1900-jılda ol jan'a radioaktiv element — Toriy emanatsiyasın oylap taptı. 1901—1903 jıllarda inglis alımı Frederick Soddy menen birgelikde teksiriwler alıp bardı, natiyjede bir elementdin' basqa elementke tabiyiy aylanıwı oylap tabıldı ha'm atomlardın' radiokativ jemiriliw nazariyası islep shıg'ıldı. 1907-jılda Rutherford Angliyag'a qaytadı ha'm Manchester u'niversitetinde isleydi. Ol jerde 1908-jılda ol alfa za'rrenin' geliydin' ekki ma'rte ionlasqan atomı ekenligin u'zil-kesil ispatladı. 1911-jılda Rutherford maqala baspa qılıp, onda atomnın' yadro (planetar) modelın oylap taptı. 1913-jılda Niels Bohr ha'm Henry Moseley isleri payda boldı, olardın' a'melge asıwında E. Rutherfordtın' izertlewleri ko'p da'rejede ta'sir yetdi. En' son'ında, 1919-jıllda alım elementlerdin' jasama o'zgertiriliwi mu'mkinligı haqqındag'ı sheshımge keledi. E. Rutherford jan'a atomistikanın' tiykarshısı boldı.

A'debiyatlar

• Rezerford — uchyoniy i uchitel, M., 1973; Bekjonov R., Xoliqov A., Atom dunyosiga "darsha" ochgan olim [Ernest Rezerford], T., 1972.