Ernest Rutherford
| Tuwılǵan sánesi | 30-avgust 1871[1] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 19-oktyabr 1937[2][1] (66 jasta) |
Ernest Rutherford (aytılıwı: Ernest Rezerford; 1871-jıl 30-avgust Spring Gruv, 1937-jıl 19-oktyabr Kembridj) — inglis fizigi, kelib shıǵıwı Jańa Zelandiyalıq.
Yadrolıq fizikanıń «atası» retinde tanılǵan, atomnıń planetar modelın jaratqan. 1908-jılda ximiya boyınsha Nobel sıylıǵı jeńimpazı bolǵan. London patshallıq jámiyeti aǵzası (1903 jıldan). R. 1907— 19 jıllar Manchester, 1919 jıldan dan Kembridj ún-ti professorı hám bir waqıtdıń ózinde Kavendish lab. direktorı. R. 1903 jılda F. Soddi menen birgelikde radioaktiv jemiriliw nazariyasın jaratdı hám bir element atomınıń basqa element atomına aylanıwın ispatlab berdi. 1911 jılda atomnıń Quyash sistemasına uqsas planetar modelin jaratdı. Sol modelge tiykarlanıp 1913 jılda N Bor atom dúzilisiniń kvant nazariyasın hám spektrlar nazariyasın jaratdı. 1919 jılda azotdı kislorodǵa aylantırǵan birinshi jasama yadro reaksiyasın ámelga asırdı; bul menen házirgi zaman yadro fizikasına tiykar saldı. Sol waqıtdan baslap R. atom yadroların tez júriwshi zárreler tásirinde jasama jol menen ózgertiriw máseleleri menen shuǵıllana basladı. 1921 jılda ol neytral zárreler — neytronlardıń barlıǵı tuwrısındaǵı pikirdi wortaǵa tasladı. 1932 jılda R.diń shákirti J. Chedvik neytrondı oylap taptı.
Rutherford kópqana fizikler (G. Mozli, J. Chedvik, J.D. Kokroft, M.L. E.Olifant, N. Bor, X. Geyger, O. Gan, P.L.AGyapitsa hám b.)dı tarbiyalap jetistirdi. Nobel sıylıǵı laureatı (1908).
Balalıq jılları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Rutherford jańa Zelandiyanıń Nelson qalası jaqınımdaǵı kishi Srping Gruv (ing. Spring Groove; házirgi Brightwater) awılında tuwılǵan. Atası — James Rutherford, anası — Martha Thompson. Ernest 12 balanıń 4-shisi bolǵan.
Ilimiy ómiri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Atom dúzilisi hám radioktivlikdi izert qılıw boyınsha belgili inglis alımı, yadro fizikasınıń jaratıwshılarınan biri. E. Rutherford London patshalıq jámiyeti — Angliya pánler akademiyasınıń aǵzası edi, jáhandegi túrli mámleketlerdiń 30 dan artıq akademiyaları hám ilimiy jamiyetleriniń veteran aǵzası edi. 1908-jılda ol radioaktivlikdi izert qılıwǵa tiyisli isleri ushın Nobel sıylıǵı jeńimpazı boldı. 1898-jılda Rutherford radioaktivlik hádiysesin úyreniwge kirisdi. Onıń bul tarawdaǵı birinshi úlken oylap tabıwshılıǵı uran shıǵaratuǵın nurlanıwdıń bir bólekli emesligin anıqlaw edi. Sonday qılıp, pánge radioaktivlik haqqında birinshi martta α- va β- nurlar haqqındaǵı ideya kirdi. (Alfa jemiriliw hám Beta jemiriliw). Sol jıldıń ózinde Rutherford óz ilimiy jumısın baslaǵan Kembridj (Cambridge) daǵı Cavendish laboratoriyasın taslap, Kanadaǵa kóship ótdi. Bul jerde ol Monreal úniversitetiniń professorı qılıp tayınlanadı. Alımnıń kópqana kerekli oylap tabıwshılıqları áne sol ilimiy oray menen baylanıslı. 1900-jılda ol jańa radioaktiv element — Toriy emanatsiyasın oylap taptı. 1901—1903 jıllarda inglis alımı Frederick Soddy menen birgelikde teksiriwler alıp bardı, natiyjede bir elementdiń basqa elementke tabiyiy aylanıwı oylap tabıldı hám atomlardıń radiokativ jemiriliw nazariyası islep shıǵıldı. 1907-jılda Rutherford Angliyaǵa qaytadı hám Manchester úniversitetinde isleydi. Ol jerde 1908-jılda ol alfa zárreniń geliydiń ekki márte ionlasqan atomı ekenligin úzil-kesil ispatladı. 1911-jılda Rutherford maqala baspa qılıp, onda atomnıń yadro (planetar) modelın oylap taptı. 1913-jılda Niels Bohr hám Henry Moseley isleri payda boldı, olardıń ámelge asıwında E. Rutherfordtıń izertlewleri kóp dárejede tásir yetdi. Eń sońında, 1919-jıllda alım elementlerdiń jasama ózgertiriliwi múmkinligı haqqındaǵı sheshımge keledi. E. Rutherford jańa atomistikanıń tiykarshısı boldı.
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Rezerford — uchyoniy i uchitel, M., 1973; Bekjonov R., Xoliqov A., Atom dunyosiga "darsha" ochgan olim [Ernest Rezerford], T., 1972.
 |
Wikiqoymada Ernest Rutherford haqqında kategoriya bar |
- ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
- ↑ // (unspecified title)