Fabula

Fabula (lat. fabula — tımsal, ertek, gúrriń) — epikalıq, liro-epikalıq hám geyde dramalıq shıǵarmalarda súwretlengen waqıya hám hádiyselerdiń bayanı, gúrriń etiliw usılı. Olar logikalıq jaqtan sebepli-dáwirlik izbe-izlikte bayanlanadı. Fabula bayanında ekspoziciya, túyin, waqıyalar rawajlanıwı, kulminaciya, sheshim bir-birinen parıq etedi. Fabula syujetten tómendegi tárepleri menen ajıralıp turadı : 1) waqıyalar bayanınıń tártibi qaharmanlar turmısında bolıp ótkeni sıyaqlı emes, bálkim ayırım orın almasıwlar, bazıbir waqıyalardı túsirip qaldırıw yamasa keyin anıqlaw formasında ámelge asırıladı. Mısalı, Ch. Aytmatovtıń "Álwidaǵ, Gúlsarı" shıǵarmasında sonday; 2) waqıyalar bayanınıń subiektke ózin kórsete bermeytuǵın (Balzak, "Gorio ata") yamasa óziniń emocional keyiplerin áshkara etetuǵın (Gyugo, "Kúlip turıwshı kisi") avtor ǵana emes, bálkim súwretlenip atırǵan waqıyalar gúwası bolǵan gúrrińshi (Mann, "Doktor Faustus") yamasa shıǵarmadaǵı qanday da bir qaharman (Xeminguey, "Álwidaǵ, qural") bolıwı da múmkin; 3) waqıyalar bayanınıń motivi shıǵarmada estelik yad retinde (Ayniy, "Eskertkishler"), kúndelik formasında, xat formasında (Gyote, "Jas Verterdiń azapları"), jılnama formasında (Saltikov-Shchedrin, "Bir qala tariyxı") hám basqa da bolıwı múmkin.

Fabula menen syujettiń parqı bazıbir dóretpelerde ayqın hám ráwshan kóriniwi, geyde bolsa kem seziliwi de múmkin. Fabula quralları arqalı avtor shıǵarmada waqıyalar rawajlanıwın janlandırıwı, qaharmanlar xarakteriniń analizin tereńlestiriwi, nápesti kúsheytiwi múmkin.

Ádebiyattanıw iliminde Fabula hár tárepleme úyrenilmegen, onı artıqsha termin, syujet ishindegi túsinik dep aytıw jaǵdayları da ushıraydı.

Nadir Ramazanov.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl