Fevral revolyuciyası

Fevral revolyuciyası (1917) - Rossiyada samoderjaviyege toqtaw bergen revolyuciya. Fevral revolyuciyası áskeriy jeńilisler hám xojalıqtaǵı wayranshılıqlar menen baylanıslı túrde mámlekette ekonomikalıq hám siyasiy páseńlewdiń keskin kúsheyiwi áqibeti edi. Azıq-awqat jetispewshiligi sebepli 23-fevralda Petrogradda stixiyalı tárizde urısqa qarsı mitingler baslandı, ol jumıs taslawlar hám kórsetiwlerge, kazaklar hám policiya ortasındaǵı toqnasıwlarǵa, 24-25-fevralda bolsa jalpı jumıs taslawǵa aylanıp ketti. 26-fevralda áskerlerge qarsı sawashlar, 27-fevralda jalpı jumıs taslaw qurallı kóterilis dárejesine kóterildi, áskerler ǵalabalıq tárizde kóterilisshiler tárepine ótip basladı. Kóterilisshiler qalanıń zárúrli orınların, húkimet keńselerin iyeledi. Nikolay II taxttan keshti. Mámleket dumasınıń Waqıtsha komiteti dúzildi. Jumısshı hám soldat deputatları Soveti saylandı. Waqıtsha komitet húkimet tuzdi. 1-mart kúni Moskvada, mart ayı dawamında pútkil mámlekette jańa húkimet ornatıldı. Fevral revolyuciyası Túrkistan úlkesi musılman xalqın siyasiy tárepten oyatıwda, demokratiyalıq ózgerislerge basshılıq qılmaqshı bolǵan jańa kúshlerdiń siyasat maydanına shıǵıwında zárúrli orındı iyeledi. Jadidler júzege kelgen milliy demokratiyalıq kúshlerdiń ózegi boldı.

Olar region xalıqlarınıń rawajlanıwı hám ǵárezsizligi haqqındaǵı óz ideyaların Fevral revolyuciyası uranları menen baylanıstırıp, ózleri járiyalaǵan principlerdi ámelge asırıwǵa aktiv kiristi. Tashkentte "Shorai Islam" 1917-jıl 14-mart) shólkemi dúzilip, Túrkistan aǵartıwshılarınıń kópshiligi onıń átirapında birlesti. Bunnan tısqarı, Tashkentte Jumısshı deputatları Soveti (1917-jıl 2-mart) de dúzilgen edi.

Túrkistan úlkesi general gubernatorı hám Túrkistan áskeriy okrugi komandiri general Kuropatkin, onıń járdemshisi general Yerofeyev, okrug shtabınıń baslıǵı general Sivere óz wazıypalarınan shetlestirilip, 31-martta úy qamaǵına taslandı. Waqıtsha húkimet tárepinen 1917-jıl 7-avgustta Túrkistan úlkesin basqarıw ushın 9 adamnan ibarat Túrkistan komiteti (baslıǵı — kadet N.N.Shchepkin) dúzildi. Sonıń menen birge, Pútkil Túrkistan musılmanlarınıń I qurıltayı (1917-jıl 17-21-aprel) da Túrkistan úlkesi musılmanları Oraylıq Keńesi (Kraymussovet) de dúzilip, barlıq milliy jámiyetler, shólkemler hám birlespeler birlestirildi. 1917-jıl báhárde Buxara ámirligi hám Xiywa xanlıǵında da siyasiy jaǵday keskinlesti.

Buxarada 1917-jıl aprel kórgizbesi boldı hám Xiywada Idorai mashrutiya (1917-jıl 5-aprel) dúzildi. Jas buxaralılar hám jas xiywalılar bul xanlıqlar aymaǵında demokratiyalıq reformalar ushın gúresti.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl