Frazeologizm

Frazeologizm geyde frazema, sonday-aq turaqlı sóz dizbegi, turaqlı ańlatpa, kóp sózli ańlatpa (kompyuter lingvistikasında) yamasa idioma dep te ataladı. Bul — komponentleriniń eń keminde birewi lingvistikalıq konvenciya tárepinen tańlaw jaǵınan sheklengen yamasa shártli, yaǵnıy erkin tańlanbaytuǵın kóp sózli yamasa kóp morfemalı gáp.

Tilde kem degende eki yamasa bir neshe leksikalıq birliklerdiń dizbeginen turatuǵın quramalı dúziliske iye, biraq mánisi jaǵınan bir sózge barabar, erkin sóz dizbekleri menen sózlerden (qospa sózlerden) ayqın ajıralıp turatuǵın birlikler bar. Olardıń tujırımlı, astarlı, awıspalı mánilerdi ańlatıwı jáne obrazlı sıpatqa iye bolıwı frazeologizmge tán quramalı qásiyetlerdiń jıyıntıǵın kórsetuǵın jáne bir belgi. Frazeologizm komponentler ańlatqan mánilerden basqa máni bildiredi. Solay etip, eki yamasa bir neshe sózlerdiń turaqlasqan dizbeginen ibarat bolıp, quramındaǵı komponentleriniń mánilerinen basqa máni bildiretuǵın, turaqlı quramı hám qurılısı menen ajıralıp turatuǵın birlikler tilde frazeologizmler dep júritiledi.

Frazemanıń tiykarǵı túrleri

Frazemalardı olardıń quramlılıǵına (olar ańlatatuǵın mánis olardıń bólekleriniń mánisleriniń jıyındısı ma yamasa joq pa) hám olardıń erkin tańlanbaǵan aǵzalarına qoyılatuǵın tańlaw sheklewleriniń túrine qarap toparlarǵa bóliwge boladı. Quramlı emes frazemalar ádette idiomalar dep ataladı, al quramlı frazemalardı bunnan bılay kollokaciyalar, klisheler hám pragmatemalarǵa bóliwge boladı. Marta Dinel dástúrli metaforalardı da potencial frazemalar sıpatında qaraydı.

Payda bolıwı

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń payda bolıwına túrli waqıyalar, qubılıslar, túsinikler sebepshi boladı. Olardıń payda bolıwına eń aldı menen hár qıylı qubılıslardıń adam oyında obrazlı túrde sáwleleniwi tiykar boladı. Mısalı, eki ayaǵın bir etikke tıǵıw (aytqanına tabjıltpay kóndiriw), tili menen oraq orıw (sózi menen isi basqa), tóbe shashı tik turıw (húreyi ushıw), bası awırmaǵannıń quday menen ne isi bar (qıyınshılıqqa ushıramaǵan adamnıń biyparwa bolıwı). Kórinip turǵanınday, frazeologiyalıq sóz dizbeginiń túp nusqasınıń mazmunı oǵada ótkir, dál hám tereń. Al oǵan berilgen túsinik ústirtin, pıtırańqı, sayız. Ayırım frazeologizmlerdiń jasalıwına hár qıylı túsinikler menen ańızlar sebepshi bolıwı múmkin. Mısalı, orıs tilinde: вавилонское стол повторение (astan-kesten bolıw, bılǵasıw), во всю ивановскую (qattı baqırıw), qaraqalpaq tilindegi iyt ólgen jer (alıs), shashbawın kóteriw (yerip barıw), jırtısın jırtıw (bolısıw) hám t.b.

Geypara frazeologizmlerdiń jasalıwına waqıt, keńislik ólshemleri tiykar boladı. Mısalı, anıq ólshem birlikleri (saat, metr, kilometr, minut hám t.b.) payda bolmastan aldın payda bolǵan: sút pisirim (waqıt), et pisirim (waqıt), tawıq shaqırǵanda, at shaptırım, tayaq taslap júr, kún arqan boyı kóterilgende, yarım aqshamda, tań qarańǵısında, kúnniń qızılı batpay, tań sarǵayıp atqanda hám t.b.

Frazeologizmler hár bir tildiń ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı payda boladı hám milliy ózgesheliklerin kórsetip turadı. Sonıń menen birge hár túrli tillerde bir-birine mánileri sabaqlas bir qıylı frazeologizmler de ushırasadı. Onday frazeologizmlerdiń jasalıwına hár túrli tillerde hár qıylı belgiler hám salıstırıwlar sebepshi bolıwı múmkin. Máselen, orıs hám qaraqalpaq tillerindegi mına frazeologizmlerdi salıstırayıq: из мухи делать слона-túymedeydi túyedey etiw; не до жиру, быт бы живу-baytal túwe bas qayǵı; посадить в колошу-qara jerge otırǵızıp ketiw; откладывать в долгий ящикuzın arqaw, keń tusawǵa salıw. Bir tilden ekinshi tilge awdarıw arqalı da frazeologizmler payda bolıp baradı. Mısalı, Рыбак рыбака видет из далека — Balıqshı balıqshını alıstan kóredi; Лучше поздно, чем никогда — Eshten kesh jaqsı; Что посеешь, то и пожнеш — Ne ekseń sonı orasań; сложа руки — qol qawsırıw hám t.b. Frazeologizmler sózlik quramınıń eń ıqsham hám kórkem, emocionallıqekspressivlik ótkirligi kúshli qatlamı bolıp sanaladı. Xalıqtıń tili onıń baslı milliy belgisi bolsa, ondaǵı frazeologizmler milliylik sıpattı taǵı da anıǵıraq, tereńirek kórsetip turadı.

Mısallar

Oy-pikirdi jetkerip beriwde frazeologizmlerdiń ornı ayrıqsha. Mısalı, olardıń túrli mánilik qásiyetleri, qurılısı, quramı, stillik ózgeshelikleri hám t.b. belgileri tómendegi frazeologizmlerden kórinedi:

1. Kóp kúnlerge shekem Qulmuratovtıń ishken ası boyına taramay júrdi. (K.S.)
2. Arjaǵı soqırǵa tayaq uslatqanday túsinikli. (K.S.)
3. Sestim shıqpaydı, ańım ushıp ketken eken. (M.N.)
4. Ázireyliniń qátesi menen úlken bir zavodtıń direktorı dúnyadan ótipti. (M.N.)
5. Kóz juwırttım da qoydım, latınsha háriplerdi qalay oqıyın. (K.R.)
6. Samolyot! Samolyot, jigitler! — dep baqırdı Náǵmet júregi jarılıp kete jazlap. (M.T.)
7. Bunnan júrekleri jarılıp qorıqqan Jumaq ájaǵası menen qosılıp awlaqqa qasha beripti, qasha beripti. (K.R.)

Berilgen frazeologizmde:

1. Ishken ası boyına taramaw — mánisi qanday da bir nárseden qáweterleniw, alaǵadashılıq, qorqıw, qayǵırıw yamasa uwayımlaw sıyaqlı is-háreket, halatlardı bildirip keledi. Tásirli, ótkir mánige iye. Quramındaǵı komponentleriniń bári jıynalıp barıp bir máni ańlatadı. Bári bir sintaksislik xızmet atqaradı. Gápte bayanlawısh xızmetinde kelgen. Komponentleriniń sanı — 4: 1-komp. — ishken, 2-komp. — ası, 3-komp. — boyına, 4-komp. — taramaw;

Leksikalıq quramı jaǵınan: ish, as, boy hám taramaw sózlerinen turadı. Strukturası jaǵınan: ish — feyil, as — atlıq, boy — atlıq, taramaw — feyil sózlerden ibarat: feyil+atlıq+atlıq+feyil tipinde jasalǵan. Ańlatatuǵın mánisi — qáweterleniw, tınıshsızlanıw yamasa qanday da bir sebepten ne islerin bilmew, bir nárseniń ilajın, jolın tappaw. Sóz shaqaplarına qatnası boyınsha — feyil, is-háreketti bildiredi.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń etimologiyası hám tariyxıy shıǵısı

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler qaraqalpaq xalqınıń turmısı, tariyxı, kún-kórisi, ulıwma, xalıqtıń pútin ómiri menen qatnaslı, oǵan eń jaqın turatuǵın birliklerdiń biri. Olar menen frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwı da geypara jaǵdaylarda baylanıslı bolıp, ushlasıp ketedi. Ayırım frazeologizmler bir tariyxıy dáwirde erkin sóz dizbegi sıpatında belgili bir nárseni nominativlik jaqtan atap, waqıttıń ótiwi menen frazeologiyalıq mánige ótip, frazeologiyalasıw qubılısı júz beredi.

Payda bolıw dereklerine itibar bersek, qurbaqa juttırıw, qolı baylanıw, kók eshekke teris mingiziw, qulaq-murnımdı kesip bereyin, ózi ólimdar, malı patshalıq, berse qolınan, bermese jolınan (alıw), dáwran súriw, aldına salıp aydaw, tuqımqurt bolıw, óldim-taldım degende, basın shapsań hám t.b. sıyaqlı kóplegen frazeologizmler belgili bir dáwirlerdegi qanday da bir waqıyalar, dástúrler, ádetler, háreketler, tártipler, nızamlar hám t.b. menen baylanısadı. Olar, óz gezeginde, tilde frazeologizmlerdiń payda bolıwına alıp keledi.

Usınday frazeologizmlerdiń xalıq awızeki ádebiyatında bir qansha úlgilerin kóriwge boladı, sonday-aq bunday birliklerdiń kórkem shıǵarmalarda, ásirese, tariyxıy shıǵarmalarda ónimli jumsalıwı belgili bir tiykardıń, derektiń bar ekenin kórsetedi.

Mısallar

1. Jállat onı aldına salıp aydap keldi. («Gúlzámze»)
2. Bala 500 nókerdi ertip daǵıstanlıqta ketip baratırsa, kóp alamannıń bir adamnıń qolın baylap, alıp baratırǵanın kóredi. Bala bul adamǵa janı ashıp, bunı baylawdan bosatayın dep oyladı. («Qıran»)
3. Ol kesgellem qarsı turǵanı ushın da ayaq-qolına kisen urılıp, zindanǵa giripdar etildi... (T.Q.)
4. Ótirikti ıras etip aytpaǵan, Bas kesse de tuwrı joldan qaytpaǵan, Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan, Atı qaraqalpaq ellerim bardı. (Ájiniyaz)
5. Basımdı kesseń de bilmeymen. (Q.Á.)
6. Ol gellesin kesseń de sózinen taymaytuǵın bir sózli hám aldaǵandı, bassınǵandı jeti jinindey jek kóretuǵın adam edi. (Sh.S.)
7. Hayal jarılarǵa jan tappay jabıǵıp qalǵan ba: «Ja-aq, aǵa, kes gellem jibermeymen» dep, gápin dawam ete beredi. (Sh.S.)

Folklor frazeologiyası

Folklor frazeologiyası ózine tán sıpatlı belgileri menen ajıralıp turadı. Onda janrlarǵa baylanıslı da frazeologiyalıq ózgesheliklerdi kóriwge boladı. Erteklerde kóbirek jumsalatuǵın yamasa dástan ya tolǵawlar ushın tán bolǵan frazeologiyalıq birliklerdiń qollanılıwı seziledi. Degen menen, olardıń kópshiligine ortaq frazeologiyalıq birlikler kóp. Bunday frazeologizmler házirgi dáwirde ónimli qollanılsa, ayırımları gónerip qollanılıw órisiniń tarayıp qalǵanlıǵı seziledi.

Qollanılıwı

Máselen qaraqalpaq xalıq awız eki dóretpeleri tilinde, dástanlarda, erteklerde, tolǵawlarda hám basqa da janrlardıń til qurılısında qızıl tilin jallaw, qoyday shuwlatıw, uzaǵına at jollap, jaqınına xat jollap, zawqı-sapa súriw, baǵrı kábap bolıw, kúnniń júzin kórsetpew, insapqa kiriw, óziń ólimdar, malıń patshalıq, paymanası tolıw, aqır zaman qurılıw, aqsha júzi solıw, bir-bir bayan etiw, badabat urıw, ash-áptada bolıw, on tórtten tuwǵan ayday, tánin baǵısh etiw, haq nekesin qıyıw, murad-maqsetine jetiw, ǵalawıt túsiw, mańlayı qara, zikir salıw, duwa oqıw, tórt túlik mal, tórt túligi say, kún keshiriw hám t.b. frazeologizmler qollanıladı.

Folklorlıq shıǵarmalar tilindegi ortaq frazeologiyalıq birliklerge tómendegi mısallardı kórsetiwge boladı:

1. Kóz tigip ot basına qarasa, kózleri máshtey arqası qozǵan, toppısı tozǵan, eki dizesi qulaǵınan ozǵan bir mástan mamanı kórdi. ( «Gúlzámze»)

2. Qalmaqtıń xalqında bir kempir bar edi:

Toppısı tozǵan,

Kellesi qozǵan,

Eki dizesi qulaǵınan,

Zordan ǵana ozǵan,

Kózleri mashtay,

Shandırı tastay,

Qattı bir quw kempir edi. («Alpamıs» dástanı)

«Alpamıs» dástanınıń tilin arnawlı izertlegen ilimpaz A.Abdiev bunday birliklerdi sintaksislik formulalar sıpatında kórsetedi: «Alpamıs» dástanınıń tilinde de belgili dárejede turaqlasqan qosıq qatarları – stilistikalıq formulalar kóplep ushırasadı. Bul stilistikalıq formulalar dástan tiliniń bezewi esaplanadı, dástannıń syujeti hám ritmin turaqlı hám talap dárejesinde uslap turadı. Qosımsha stilistikalıq kórkemlew quralı sıpatında jırawǵa ilham baǵıshlaydı, atqarıw barısında qosıq qatarlarınıń izbe-iz quyılıp keliwine, pikirlerdiń tolısıp bir-birine birigip ketiwine járdem etedi. Dástandı jırlaw barısında jırawlarǵa pikirlerdiń jılawın qolda uslap turıwına járdem etip, ruwxlandırıp turadı. Sonıń ushın da, stilistikalıq formulalardıń qollanılıwı dástanlardıń poetikası menen baylanıslı qubılıs esaplanadı hám onı atqarıw barısında belgili dárejede kórkem estetikalıq xızmet atqaradı. Solay etip, biziń izertlew jumısımızda stilistikalıq formulalar degen termin arqalı dástanlar tilinde formalıq jaqtan turaqlasqan hám keń túrde qollanılatuǵın ayırım sóz dizbekleri hám gápler ańlatıladı. Máselen, Toppısı tozǵan, gellesi qozǵan,

Eki dizesi qulaǵınan zordan ǵana ozǵan, Kózleri máshtey, shandırı tastay,

Qalmaqtıń xalqında bir kempir bar edi. Joqarıdaǵı berilgen stilistikalıq formulalar dástannıń sózlik quramında tayar halında turatuǵın, turaqlasqan qosıq qatarları bolıp tabıladı. Olardıń ayırımları basqa da qaraqalpaq dástanlarında ushırasadı. Máselen, Toppısı tozǵan, gellesi qozǵan, eki dizesi qulaǵınan ozǵan mástan kempir basqa da dástanlarda ushırasadı».

Folklor frazeologiyasınıń janrlarǵa baylanıslı qollanılıwı ertekler tilinde ayqın kórinedi. Erteklerdiń óziniń baslanıw stili bolıp, onda tómendegi turaqlasqan birlikler paydalanıladı:

1. Bir bar eken, bir joq eken, burınǵı ótken zamanda Qulamergen degen palwan bolıptı. («Qulamergen»)
2. Burınǵı ótken zamanda, din musılman amanda, Gudarı shanıń elinde, qur toǵaydı jaylaǵan, qulan atı oynaǵan, qur toǵaydıń ishinde ań tuqımın qoymaǵan, qara tulpar astında, sur jebesi qolında, Sarı jayı iyninde, quralaydı kózge atqan Arıq mergen degen bar eken. («Arıq mergen»)
3. Bir bar eken, bir joq eken, burınǵı ótken zamanda bir patsha bolıptı. («Arpamádiyan») Olar bir bar eken, bir joq eken túrinde de yamasa tek burınǵı ótken zamanda birligi menen de baslanadı.

Qosımsha qarań

• Frazeologiya