Frazeologizm

Frazeologizm, frazeologik birlik, frazema — eki yamasa odan artıq sózden shólkemlesken, mánislik tárepten óz-ara baylanıslı soz birikpesi yamasa gapga teń keletuǵın, pútinliginshe kóshpeli mániste qollanılatuǵın hám bólindiytuǵın, turaqlı (turaqlı ) baylanıstırnmalardin ulıwma atı. F. lar, formaan ózlerine uqsas sintaktik strukturalardan ayrıqsha túrde, nutkda suzlarni erkin tańlaw, almastırıw jolı menen júzege kelmeydi, bálki mánis hám arnawlı bir leksikgrammatik quramlı, aldınan tayın material retinde qollanadi, yaǵnıy F. quramınan qandayda bir bólekti shıǵarıp taslaw, túsirip qaldırıw múmkin emes: anqonin urıwı, arpasin shiyki urıw, terisine siymay ketiw, hurreyi qashiw, kewli jayına túsiw, qolı ashıq, qulaǵı salmaqli hám basqa F. lar tariyxıy qollanıw normalarına, usıllarına iye bolıp, olardıń mánisleri arnawlı bir sóylesiw processda jaqtılasadı. F. lardin tómendegi túrleri pariqlanadi: frazeologik aralasiw — frazemanin mánisi onıń quramındaǵı sozlerdin mánisine baylanıslı bolmaydı, frazemadan ańǵarıwılgan kóshpeli mánis onin quramındaǵı sozlerdin mánisi menen anıqlama bermeydi: tonın teris kiyiw, ayaǵın qolına alıp jugiriw, basın alıp shıǵıp ketiw hám basqa; frazeologik pútinlik (birlespe) — frazemaning mánisi onıń quramındaǵı sozlerdin mánisleri tiykarında dalillenedi, sol mánisler tiykarında ulıwmalastıratuǵın kóshpeli mánis ańlatpa etiledi (kóbinese bunday birlespelerdiń óz mánisinde qollanilatugin variantları da ámeldegi boladı ): may tusse yalagudek, jeń túriw, qamırdan qil suwirganday, toydan aldın naqıra shertiw hám basqa ; frazeologik qushilma — bunda frazemalar quramındaǵı bir soz kóshpeli mániste qollanıladı, basqası bolsa óz leksikalogik mánisin saqlaydı : gaptin duzı, qolı gúl, ishteyi, ashıldı hám basqa.

F. ler sintaktik dúzilisine kore 2 ge bólinedi: birikpege teń F. lar (úlken awız, ammamning buzog'i, tuyog'ini shiqillatmoq) hám gapge teń F. lar (júzi jarıq boldı, bası aspanǵa jetti, sirkesi suw kutarmaydi). F. dıń bólimleri ajıralmaytuǵın halda bolǵanlıǵı ushın, F.gapde bir sintaktik wazıypada keledi. Maye: " Qızǵa ózbek awılınıń sodsa turmısı, aq kewilli adamları jaqtı" hám " Jaǵımlıjon bası ko'kke jetgenshe suyindi" gáplerinde " aq kewilli" frazemasi — anıqlawshı, " bası ko'kke jetiw" frazemasi sheshiwshi wazıypasında kelgen. F. ler tayın leksikalogik birlik — sózge teń bolǵanlıǵı sebepli sózge tán forma hám mánis munasábetlerine de iye boladı, yaǵnıy tilde frazeologik omonimiya (mas, qol kóteriw — 1) urıw, urıwshı bolıw, 2) tárepdarlıǵın kórsetiw), frazeologik sinonimiya (taqatı taq bolıw — sabrkosasi tolıw ) hám frazeologik antonimiya (kewli aq — ishi qara, ko'kke kóteriw — jerge urıw ) bar bolıp tabıladı.

Ásirler dawamında qáliplesken F. lar awızsha sóylewde, kórkem ádebiyatda hám de publitsistikada ótkir, tásirli suwretleytuǵın qural retinde keń qollanıladı. Jazıwshılar óz dóretpelerinde F. lardan ónimli paydalanıw menen birge ámeldegi F. lerdi dóretpe ruhinda maslaǵan jagdayda bólek ózgertiredi, sol jol menen jańa sóz dizbegiler jaratadılar. Abdulla Qahhor, Oybek, G'afur Ǵulom, Said Ahmad hám basqa tárepinen dóretiwshilik etilgen F. ler buǵan mısal bola aladı.

Túrli ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan F. lar kompleksi tildiń frazeologik qatlamın quraydı. Tildiń frazeologik qatlamı turaqlı túrde jańa F. lar menen boyib baradı hám xalıqtıń materiallıqtarixiy tájiriybesin, sonıń menen birge, arnawlı bir tildiń tariyxıy rawajlanıw nızamların sáwlelendiredi. F. larni úyreniw hám klassifikaciya qılıw menen frazeologiya shuǵıllanadı. sessiyada túsedi

Ádebiyat

• Raxmetullayev Sh., Ózbekfrazeologiyasiningbazı máseleleri, T., 1966;
• Vinogradov v. v., Osnovnie ponyatiya russkoy frazeologii kak lingvisticheskoy dissiplini, v yego kn.: Izbr. trudi, t. 3, M., 1977;
• Tursunov Ol., Toliq huqıqlıov J., Rachmatullayev Sh., Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili [3 nashr], T., 1992;
• Reformatskiy A. A., vvedeniye v yazikovedeniye, M, 1998.