Gonduras

Gonduras, Gonduras Respublikası (República de Honduras) — Oraylıq Amerikadaǵı mámleket. Arqasınan Karib teńizi, qubla-batıstan Tınısh okeanınıń Fonseka qoltıǵı qorshap turadı. Maydanı: 112 088 km2. Xalqı 9 587 522 adam (2018). Paytaxtı — Tegisigalpa qalası. Basqarıw tárepten 18 departamentke, departamentler okruglarǵa, okruglar municipiyalarǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Gonduras — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1965-jıl 5-iyunda qabıl etilgen; 1981 hám 1982-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı — prezident. Ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw arqalı dawıslardıń ápiwayı kópligi menen 4 jıl múddetke saylanadı (ekinshi múddetke saylanıwı múmkin emes). Nızam shıǵarıwshı hákimiyat bir palatalı parlament — Milliy assambleya.

Tábiyatı

Jaǵası ádewir bóleklengen. Karib teńizi batıs jaǵası boylap ensiz, shıǵıs jaǵası boylap keńlew (80 km ge shekem) oypatlıq, arqa-shıǵıs boylap bolsa batpaq oypatlıq (Moskit jaǵası) bar. Gonduras aymaǵınıń 2/3 bólegi 2865 m biyiklikke shekem bolǵan tawlıqlardan ibarat bolıp, kóplegen dáryalardıń oypatlıqları bólek massivlerdi payda etedi. Paydalı qazılmalardan gúmis, altın, reńli metallar hám temir káni, surma, boksit bar.

Íqlımı tropikalıq passat, oypatlıq hám oypatlıqlarda ıssı (yanvardıń ortasha temperaturası 22-26°), tawlıqlarda bolsa jıllı (10-24°). Tawlardıń samalǵa qarsı janbawırlarında jıllıq jawın 3000-5000 mm, qublasındaǵı oypatlıqlarda qurǵaq. Iri dáryaları — Ulua, Aguan, Patuka, Koko. Arqasında taw laterit, kóbisi ferralit topıraqlı jerlerde 600-700 m biyiklikke shekem turaqlı jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı tropikalıq ormanlar, onnan joqarıda emen, qaraǵay ormanları (aymaǵınıń 63%) hám savannalar bar. Qublasındaǵı taw-qızıl topıraqlı jerlerde joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlar, oypatlıqlarda kserofit putalar ósedi. Milliy baǵları: La-Tigra, Rio-Plateno.

Xalqı

Xalqınıń 90% ispan-indeyc gibridleri, 6% indeycler, 2% negrler, 2% Evropa mámleketlerinen kelip qalǵan. Rásmiy tili — ispan tili. Qala xalqı — 41,1%. Tiykarǵı dini — katolik dini. Iri qalaları: Tegusigalpa, San-Pedro-Sula, La-Seyba.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda Gonduras aymaǵında indeyc qáwimleri jasaǵan. XVI ásirge shekem Gonduras aymaǵı Igueras yamasa Ibueras dep atalǵan. Gondurastı 1502-jıl Christopher Columbus ashqan. 1524-jıldan onı ispanlar basıp alıwǵa kiristi hám 1525-jılda tolıq ózine boysındırdı. XVI ásir ortalarında Gonduras Gvatemala general-kapitanlıǵı quramına kirgizildi. Jergilikli xalıq ispan jer iyeleri hám kán iyeleri tárepinen qattı jábir-zulımǵa ushıradı. Awır miynetke shıdam bere almay qırılıp ketken indeycler ornı Afrikadan keltirilgen qul negrler menen toltırılǵan. Gonduras xalqı 1821-jıl 15-sentyabrde ǵárezsizlikke eristi. 1823-1838-jıllarda Oraylıq Amerika Qurama wálayatları quramında boldı. 1824-jılda qullıq biykar etildi. 1839-jıl Gonduras respublikasınıń birinshi Konstituciyası qabıl etilgen. Bul waqıtta shet el, ásirese, Ullı Britaniya hám AQSh kapitalı Gonduras ekonomikasına kire basladı.

Gonduras xalqınıń awır miynet shárayatına qarsı kótergen qozǵalańları (1905, 1907, 1911, 1912), xalıq qozǵalańları AQSh áskerleri tárepinen bastırıldı. 1929-1933-jıllardaǵı ekonomikalıq krizis xalıq jaǵdayın jáne de awırlastırdı. Nátiyjede 1931-1932-jıllarda bir neshe ret xalıq kóterilisleri bolıp ótti. XX ásir baslarınan 80-jıllar aqırına shekem Gondurasta diktatorlıq rejimleri hám áskeriy xuntalar húkimranlıq etti. Aqır-aqıbette, 1997-jıl 30-noyabrde bolıp ótken saylawda orta hám mayda isbilermenlerdiń Gonduras liberal partiyası basshısı Karlos Roberto Flores Fakusse uttı hám Gonduras prezidenti etip saylandı; 1998-jıl 27-yanvarda wazıypasın orınlawǵa kiristi. Milliy bayramı — 15-sentyabr- Ǵárezsizlik kúni (1821).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Gonduras liberal partiyası, 1891-jılda dúzilgen; Gonduras milliy partiyası, 1891-jılda tiykar salınǵan; Jańalanıw hám milliy birlik partiyası, 1978-jılda dúzilgen; Xristian-demokratiyalıq partiya, 1977-jılda dúzilgen; Gonduras kommunistlik partiyası, 1954-jılda dúzilgen. Gonduras miynetkeshleri konfederaciyası, 1964-jılda dúzilgen; Gonduras dıyqanlar milliy awqamı, 1962-jılda tiykar salınǵan; Gonduras miynetkeshleri birlesken federaciyası, 1981-jılda dúzilgen; Gonduras erkin kásiplik awqamları oraylıq federaciyası, 1957-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Gonduras — Latın Amerikasındaǵı qalaq agrar mámleketlerden biri. Ekonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń yarımınan kóbi awıl xojalıǵında bánt. Jalpı ishki ónimniń 23% in awıl, orman xojalıǵı hám balıqshılıq, 19% in sanaat beredi. Tiykarǵı eginleri: banan, kofe, temeki, qumshekerqamıs, salı, paxta, mákke, lobıya, tarı. Jaylaw shárwashılıǵı rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, qoy, jılqı baǵıladı. Tropikalıq terek aǵashları tayarlanadı. Balıq awlanadı, Fonseka qoltıǵınan krevetka tutıladı.

Sanaatı

Sanaatı hálsiz rawajlanǵan hám mayda kánshilik kárxanalarınan ibarat. Gúmis, qorǵasınrux káni, altın qazıp alınadı. Bir jılda ortasha 1,1 mlrd. kilovatt/saat elektr energiya payda etiledi. Azıq-awqat, toqımashılıq, neftti qayta islew, sellyuloza-qaǵaz kárxanaları da bar.

Transportı

Temirjollardıń uzınlıǵı — 996 km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı — 14,2 mıń km. Tegusigalpa hám San-Pedro-Sulada xalıqaralıq aeroportlar bar. Gonduras shetke banan, kofe, aǵash, teńiz ónimleri, qant-qumsheker, qalay, rux, gúmis shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap -úskene, azıq-awqat, keń tutınıw buyımları, ximiya sanaatı ónimleri, janılǵı, tógin keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Germaniya, Yaponiya. Pul birligi — lempira.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

7 jastan 12 jasqa deyingi balalarǵa májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte de, orta mektepte de oqıw múddeti — 6 jıl. Awıl xojalıǵı, texnika hám kommerciya mektepleri bar. Tegusigalpa milliy universiteti, Gonduras akademiyası, geografiya hám tariyx akademiyası, geografiya milliy institutı, antropologıya hám tariyx institutı, bir qansha ilimiy jámiyetler, Milliy kitapxana, universitet kitapxanası, Tegusigalpada milliy muzey bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Gondurasta bir neshe gazeta hám jurnallar, atap aytqanda, «Gaseta» (kúndelik gazeta, 1830-jıldan), «Prensa» («Baspasóz», kúndelik gazeta, 1964-jıldan), «Tribuna» («Minber», kúndelik gazatası, 1977-jıldan), «Tyempo» («Waqıt», kúndelik gazetasi, 1970-jıldan) gazetaları, «Komersio» («Sawda», 1970-jıldan) jurnal shıǵadı. Gonduras milliy radiosı 1976-jıl, telekompaniyası 1959-jıl kommerciya kompaniyası formasında dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı ǵárezsizlik daǵaza etilgennen keyin ispan tilinde rawajlana basladı. XIX ásir shayırları X. T. Reyes, T. Agilus, X. Sisneros hám basqalar ispan eski ádebiyatı úlgilerine erdi. Gonduras ádebiyatındaǵı birinshi roman — «Anxelina» nı K. Gutyerros 1898-jılda jarattı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında ataqlı avtor F. Tursios modernizm ruwxında roman hám qosıqlar jazdı. Shayır A. Gilyen Sela sociallıq mashqalalardı qálemge aldı, shayır hám jazıwshı R. E. Valye patriotlıq temalarında dóretiwshilik etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin K. Barrera, X. Karkamo qosıqlarında, K. Isagirre, R. Amador romanlarında sociallıq narazılıq namaları jańladı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Gondurasta XVI ásirden joba tiykarında qalalar (Komayagua, Tegusigalpa) qurıla basladı, úyler bir qabatlı bolıp, XX ásir ortalarındaǵana ayırımları zamanagóy usılda qurıldı. XIX ásir aqırları hám XX ásir baslarında tariyxıy, turmıs kórinisleri temalarında tábiyat kórinisi, portret isleytuǵın jergilikli súwretshiler jetilisti (P. S. Syera, K. Suniga Figeroa). M. A. Ruis, X. A. Velaskes sıyaqlı súwretshiler xalıq ómirin, Gonduras qala hám awılları kórinisn realistlik sáwlelendirdi. Iri realist súwretshi A. Kanales óz dóretpelerinde jumısshı hám dıyqanlar ómiriniń qıyınshılıq hám baxıtsızlıqların ayqın kórsetip berdi.