Haywan qala
Haywan qala, Ámiwdáryanıń burınǵı ózegi Shortanbaydıń oń jaǵasında, Nókis rayonınıń «Kerder» fermer xojalıǵı (házirgi «Kerder» awıl puxaralar jıyını) jerinde jaylasqan. Ámiwdáryanıń tasqın suwı qalanı bir neshe ret suwǵa basqan.
Shaxristan paralellogramm formaǵa iye bolıp, saqlanǵan maydanı 20 gektarǵa teń. Qalanıń sırtınan oralǵan diywal qaldıǵı buzılıp, saqlanǵan biyikligi 1,5 m. Qalanı arqadan-qublaǵa qaray, oraylıq kóshe bólip turadı. Oraylıq kósheden perpendikulyar ótken kósheler boylap, qala xalqınıń turaq jayları jaylasqan. Kóshelerdiń eni 1,5-2 metr, Kuxendiz (Ark), Shaxristannan 0,5 kilometr arqa tárepinde jaylasqan.
Kuxendiz tóbeshik túrinde saqlanıp, biyikligi 3,5 metr, diametri 17-18 metrge teń bolǵan. Sońǵı jılları Kuxendiz egislik jerge aylanıp buzılıp ketken. Tabılǵan gúlal ıdıslar, gerbish bólekleri, shiyshe sınıqları Kuxendizdiń IX-X ásirlerde salınǵanlıǵınan derek beredi. Shaxristannıń qubla diywalınıń sırtında úlken kólemde, elattıń ornı saqlanǵan. Esteliktiń bul saqlanǵan ornın biz Rabad dep esaplaymız. Rabad sońǵı jılları egislik jerge aylandırılǵan. Atız ishlerinen, salma jaǵasınan, jay orınları, diywal qaldıqları, keramika bólekleri, shiyshe sınıqları, pisken qızıl gerbishler kóp ushırasadı. Biraq, Rabad sırtınan qorǵanıw diywalları menen oralǵanı yamasa oralmaǵanı ele belgisiz.
1961-jılı V.N.Yagodin, Haywan qalada qazıp izertlew jumısların alıp barıp, Haywan qalada tirishiliktiń VII-VIII ásirlerde baslanǵanlıǵın anıqladı. V.N.Yagodinniń pikiri boyınsha, Haywan qala IX-XI ásirlerde úlken feodallıq qalaǵa aylanadı, hátteki Kerder (Kudar) wálayatınıń paytaxtına aylanǵan.
Yaruslar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Haywan qalanıń ishki qurılısınıń jobası ózgeshe bolǵan. Xorezmniń erte orta ásir dáwiri qalalarınıń ishki qurılısında bunday jobalastırıwlar ushıraspaydı, biraq kóshe boylap jaylardıń tutasıp jaylasıwı antikalıq dáwirdegi qalalar: Janbas qala, Topıraq qala, Aqchagelin qalalarında ushırasadı. Úlken kósheler boylap, úy-jaylardıń tutasıp jaylasıwın biz, Sırdárya delta boyındaǵı Jańakent qalasınıń ishki qurılısında ushıratamız. Bunday bolıp, úy-jaylardıń tutasıp ornalasıwı, áyyemgi dáwirdegi ruwshılıq dúziminiń dástúrlerin saqlap kelgenligi málim. Qalada, qazıp izertlew jumısları, V.N.Yagodin, stratigrafiyalıq qazıp izertlew jumısı, qalanıń ortasına jaqın jerde baslanadı. Nátiyjede, qalanıń mádeniy qatlamı 3,5-4 metr bolǵanı hám mádeniy qatlamlar tórt qurılıs gorizantalǵa bólinetuǵınlıǵı anıqlanadı. Endi, qazılıp izertlengen qala yaruslarınıń gorizantallarına toqtap ótemiz.
Yarus mádeniy qatlamları 30 santimetrden 178 santimetr aralıǵında jaylasqan. Bul jerden 8 m.kv. maydan ashılıp, qala qurılısına tiyisli jaylardıń orınları tabılmadı. Ashılǵan jerde tegislengen edenniń ústinde qońır reńli kúl aralasqan mádeniy qatlamlar jaylasqan. Mádeniy qatlamlardı Ámiwdáryanıń sur reńli qumı basıp jatır. Tómengi edenniń ústindegi mádeniy qatlamda gúlal ıdıs sınıqları, haywanat hám balıq súyekleri ushırasadı. Izertlengen edenlerde tórt jerde janǵan ottıń izleri, kúlge, aǵash kómirine tolǵan, diametri 15-20 santimetr shuqır tabıldı. Edenlerdiń mádeniy qatlamlarınan tabılǵan 1 yarusqa tiyisli gúlal ıdıslar VII-VIII ásirler ortasına tiyisli. Qazıp izertlengen jerdiń, arqa tárepinen tómengi yarustan, VII-VIII ásirlerge tiyisli gúlal ıdıslar ushırasadı. Soǵan qaraǵanda, VII-VIII ásirlerde, Haywan qala territoriyasınıń barlıq jeri adamlar tárepinen ózlestirilgen bolıwı kerek.
II yarus mádeniy qatlamları 178-380 santimetr aralıqtı óz ishine aladı. 12 m.kv. maydan qazıp tekserildi. Diywal qaldıqları ashıldı, jay diywalları kvadrat formadaǵı (30x32x5-6 santimetr) qam gerbishlerden órilgen.
Gerbishler kúl aralasqan ılaydan islengen. Jaydıń edeninen az kólemde ǵana gúlal ıdıslar hám teńgelerdiń sınıqları tabıldı.
III yarus mádeniy qatlamları 380-400 santimetr aralıqta jaylasqan. Bul yarusta 20 m.kv. jer ashılıp izertlendi. Onnan artıq turaq jaylar qazıp ashıldı. Turaq jaylardıń diywallarınıń ólshemleri 28-30x28-31x5-6 santimetr bolǵan qam gerbishlerden órilgen. Jaydıń edenleri saban qosılǵan ılaylar menen sıbalǵan. №2 hám №3 jaylardıń edenine qamıs xám jekenlerden toqılǵan shıptalar tóselgeni anıqlandı. Jaydıń edenlerinde ot janǵan oshaqlardıń izleri ushırasadı. Oshaqlardıń dógereginde kúl aralasqan mádeniy qatlamlarda gúlal ıdıslar, sırlanǵan kese, tabaq sınıqları kóplep ushırasadı. Tabılǵan gúlal ıdıslar arasında ayaq tırnaǵına jılandı qısıp aspanǵa ushıp baratırǵan búrkittiń súwreti hám tumsıǵına gúl tislep ushıp baratırǵan kepterdiń súwretleri sırlanǵan keseler ishine salınǵan. Jaylardıń edeninen haywan súyeklerinen islengen ilgek, pıshaq sabı hám urshıq basları, mıs teńgeler ushırasadı.
IV yarus mádeniy qatlamları 370-430 santimetr aralıqtı iyelep jatır. Bul dáwirdiń materiallıq qaldıqları, joqarı gorizontta jaylasqanı ushın jaqsı saqlanbaǵan. Jańa jay diywalları salınadı, olardıń bir bólimi saqlanǵan. Turaq jaylar diywalları qumbızda pisirilgen tas gerbishlerden órilgen.
Gerbishlerdiń kólemi 27x28x4-5 santimetr.
Tabılǵan gúlal ıdıslar teńgelerge qaraǵanda, II-IV yarus materialları IX-XI ácirlerdi óz ishine aladı. Solay etip, Haywan qala topografiyalıq jaqtan, Kerder qalası bolǵan Qorǵanshaǵa júdá uqsas. Ekinshi jaqtan VII ácirlerde Haywan qalanıń arqa tárepi ózlestirilmey, IX-XI ásirlerde tóbelikler tegislenip, qubla tárepke qarap keńeyedi. IX-XI ásirlerde Haywan qala Ámiwdárya deltası boyındaǵı eń úlken qalaǵa aylanadı.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ягодин В.Н. Городище Хайван кала – раннесредневековый Кердер. Археологические исследования в Каракалпакии, Т., 1981.