Hindistan filosofiyası

áyyemgi Hindistan filosofiyası - Hindistanlıq jámiyettiń birinshi deregi bolıp, Vedalar esaplanadı.

Vedalar shama menen b.e.sh. 600-1500 jıllar aralıǵında dúzildi. Olar diniy mazmunǵa iye, degen menen jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwı hám sotsiallıq strukturası haqqında kóp maǵlıwmatlardı saqlaydı. Vedalar samxitler ózine tán tórt túrge bólinip jasaydı.

1. Rigvedá - hár qıylı qudaylarǵa isenedi (gimplerge).
2. Samavedá - (melodiya, qosıq aytıw) óz gimniniń kópshilik bólegindegi Rintvedadan tekslerdi qaytalaydı, olardıń tártibi rituallıq maǵanaǵa iye.
3. Yadjurvedá - (qurbanlıq formaları hám naqıl sózler).
4. Atxarvedá - (turmıstıń barlıq túrine kelisimler).

Vedalarda arisvlerdiń áyyemgi qáwimlik kóz-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleksi hám magiyası súwretlengen.

Vedalıq ádebiyattıń ekinshi qatlamı bolıp Braxmanlar esaplanadı. Braxmannıń bas mazmunı - vedalıq rituallar menen praktikalıq basshılıq etiw, kultlıq praktika h.t.b. Olarda hesh qanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı bizler taba almaymız, degen menen bir qatar túsinikler birinshi orında turadı.

Vedalıq ádebiyattıń úshinshi qatlamı bolıp Aranyaklar, yamasa "Toǵay kitapları" esaplanadı. Eń sońǵı tórtinshi qatlam Utanishadlar vedalıq ádebiyattı tamamlaydı. Utanishadlardıń eń iri bólegi bolıp, ómir turmıstıń úzliksiz háreket etiw kontseptsiyası bolıp esaplanadı.

ómirdiń úzliksiz háreket etiw haqqındaǵı tálimatı Adam turmısı qayta dóreliwlerdiń tawsılmaytuǵın dizbeginiń belgili forması sıpatında bólinedi. Turmıstıń úzliksiz háreket etiwi máńgilik, dúnyadaǵı barlıq nárseler oǵan baǵınadı.

B.e.sh. I-shi mıńınshı jıllardıń ortasında İnonyada ideologiyadan ǵárezsiz jańa doktrinalar payda boldı. Olar adamnıń jámiyettegi ornı haqqında máselege jańasha qatnas jasawǵa umtıladı. Bulardıń ishinde Hindistan ushın áhmiyetli djaynizm hám buddizm boldı.

Jaynistlik táliymat dualizmdi járiyalaydı. Adamnıń insanlıǵınıń mánisi eki túrde kórinedi. Olar: materiallıq-adjiva, ruwxıy djiva.

Adjiva menen djivanı baylanıstırıwshı bolıp karma esaplanadı hám onı názik materiya dep túsindirip, karmanıń denesin usı materiya quraydı hám ol jannıń turpayı materiya menen birigiwinde múmkinshilik beredi. Jansız materiya karmanıń qatnası arqalı Jan menen birigiwi individtiń payda bolıwına alıp keledi.

B.e.sh. VI ásirde Hindistannıń arqa betinde Buddizm táliymatı payda boldı. Onıń dóretiwshis suddxartxa Gautaliya, ol keyin ala Budda bolıp ataladı. Buddizmniń orayında tórt shınlıq turadı. Onıń uyǵartıwınsha, adamnıń jasawı qıynalıwshılıq penen baylanıslı. Tuwılıw, awırıw, ǵarrılıq, qartayǵanlıq, ólim, jaǵımsız nárselerdiń ushırawı, unamlı nárselerdiń ushırawı, ármanlardıń orınlanıwı h.t.b.lar hámmesi adamnıń azap shegiwine alıp keledi. Azap shegiwden qutılıwı ushın durıs pikir bildiriw, durıs sóylew, durıs anıqlap alıw h.t.b.

Jańa eranıń basında Hindistannıń ruwxıy turmısında sheshiwshi pozitsiyalardı induizm iyeledi. Bul ayırım etnikalıq gruppalardıń mádeniyatlarınıń kem-kemnen rawajlanıwı bolıp tabıladı. İndualizmniń eń tiykarǵı shıǵarmaları "Bxadavashta" (qudaytalanıń qosıǵı) dep ataladı.

İndualizmniń filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemadan turadı.

1. Sankxya
2. Yoga
3. Vaysheshaka
4. Neya
5. Mimansa
6. Vedanta

Sankxyanıń úyretiliwi boyınsha dúnyanıń materiallıq birinshi sebepshisi prakritalar jasaydı. Olar sezimler arqalı qabıl etiledi hám úsh elementti óz ishine aladı radjasa-umtılıw, tamasa- qaranǵılıq, sattva anıqlıq.

Hár bir zatta, onıń xarakteri boyınsha, usı úsh elementlerden biri orap aladı.

Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge hám praktikalıq psixologiyalıq úyretiwge itibar beredi, burınnan qalǵan sistemalardıń medatatsiyası haqqında rejelerden kóp waqıtta shıǵadı.

Veysheshikanıń dáliyllewinshe turaqlı ózgerisler, payda bolıwdıń hám tómenlep qalıwdıń máńgilik hám tsiklı protsessleri jasaydı. Usı protsesste, turaqlı element atası boladı. Bunda janlı jansız predmetler payda boladı. Jan máńgi hám sheksiz jasaydı, ol eki formaǵa iye 1. Absolyut jetsikenlik óz kórinisin tabatuǵın individuallıq forma.

Nsya ol vayshelmika menen tıǵız baylanıslı, ayrıqsha dıqqatı, logika menen gnoseologiyanıń problemalarına qaratadı. Mimansa, Vedalarǵa qaytıp keliwdi usınadı. Onıń túsindiriwinshe samsarı jolınan azat etiwdiń birden-bir jolı Vedalar aytqanlardı izbe-iz orınlaw bolıp tabıladı. Mimansa vedalıq tekslerdi abıroylı dep qabaq etip qoymastan bularda eń joqarǵı seziwshilik universallıq substantsiyanı kóredi, bul máńgi jasaydı hám absolyut bolıp tabıladı. Biliw teoriyasınıń járdeminen zatlardıń durıs túsiniwine tek jetip qoymastan, al túp tiykarǵı metafizikalıq túsiniklerge erise alamız. Buǵan mısalı: sezimlik qabıllaw, logikalıq juwmaq jasaw yaki salıstırıw h.t.b.

Vedanta degen túsinik vedanıń tamam bolıwı degendi ańlatadı. Ol materiallıq kúshlerdiń birden-bir reallıq penen óz-ara baylanısınıń ónimli dúnya boladı degen rejeni dúnyanıń absolyutlıq ruwxıy mánisin túsinik, bunnan hámme nárselerdi keltirip shıǵaradı.

áyyemgi Hindistanda filosofiyanıń rawajlanıwı protsessinde materialistlik tendentsiyalar hám filosofiyalıq mektepler kórinedi. Bunday táliymatlardıń birine "Lokayata" táliymatı kiredi. Lokayatanıń dóretiwshisi bolıp Charvaktıń atı ataladı. Lokayatanıń túsindiriwinshe Adam 4 materiallıq elementlerden turadı: jer, suw, ot, hawa. Olar birigip deneni, seziwlerdi, organlardı dúzedi.