Imla (qaraqalpaq)

Imladaǵı sońǵı ózgerisler

2016-jılı 10-iyunda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı Nızam qabıl etilip, onıń 11-statyasına muwapıq, «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám ózgerisler kirgizildi. Usı Nızam tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkemlestirgen jumısshı topar tárepinen imla qaǵıydaları jetilistirilip, qayta dúzildi. Bul imla qaǵıydaların dúziwde K.Ubaydullaev, D.Nasırov tárepinen dúzilgen «Qaraqalpaq tiliniń alfaviti hám orfografiyalıq qádeleriniń jıynaǵı», M.Dáwletov, B.Qutlımuratovlardıń redaktorlıǵında baspadan shıqqan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaları», A.Dáwletov, M.Dáwletov, M.Qudaybergenovlar tárepinen tayarlanǵan «Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı» basshılıqqa alındı. Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesiniń bul usınılıp otırǵan imlası házirgi ámeliy jazıwımızǵa úlken ózgeris jasamastan, sol jazıw qaǵıydaların saqlap qalıwdı maqset etti. Sebebi bul jazıw jigirma jıldan aslam qollanıw tájiriybesinde, ánjumanlar hám baspasózde pikir alısıwlar nátiyjesinde jetilisip bardı hám turaqlı jazıwǵa aylanǵan dep esaplawǵa boladı.

Sonday-aq, bul imla qaǵıydaları 2015-2016-jılları, yaǵnıy bir jıl dawamında ótkerilgen úsh respublikalıq ilimiy-ámeliy ánjumanlarda, jergilikli baspasózde járiyalanǵan maqalalarda dodalanıp barıldı. Solay etip, tilshi alımlar, tájiriybeli mektep muǵallimleri, keń jámiyetshilik tárepinen kóp talqılawlardan ótti.

«Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında»ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına 2009-jılı 8-oktyabrde kirgizilgen «Túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, o’ háripleriniń aldınan «y, w» háripleri qosılıp, «ye, wo, wo’» birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris ótken altı jıl ishinde baslawısh klass oqıwshılarınıń álipbeni úyreniwinde qıyınshılıqlar tuwdıratuǵını málim boldı. Bunday jazıw, baslawısh klass muǵallimleriniń túsindirgenine qaramastan, oqıwshılar qáliplesken dástúr boyınsha sózlerdi qosıp oqıwda y, w tańbaların aytıp bolıp, e, o, o’ háriplerinen baslanatuǵın sózlerdi y-etik, w-oraq, w-ópepek túrinde qollanıw jaǵdayları ushırastı. Birinshi klass oqıwshılarınıń kórip yadta saqlaw qábiletin rawajlandırıwda áhmiyetli orın iyeleytuǵın «Súwretli álipbe» atamasındaǵı metodikalıq qollanba e, o, o’ háriplerinen baslanatuǵın sózlerge tiyisli súwretlerdi ornalastırıw máselesinde mashqala bolıwına baylanıslı, «Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» de e, o, o’ háriplerinen baslanatuǵın birde-bir qaraqalpaqsha sózdi sózlikte beriw múmkinshiligi bolmawına baylanıslı baspada járiyalanbay qaldı. Qaraqalpaq álipbesinde 6 háriptiń (A’a’, U’u’, O’o’, I’i’, G’g’, N’n’) joqarı qaptalında apostroflardıń qollanılıwı háriplerdiń araların bir-birinen qashıqlastırıp, jazıwımızdı shıraysızlandırıp jiberdi. Kompyuterde jazıwda hárbir sózdiń aralıǵı bir interval bolıwı zárúrligi sebepli, apostrof qoyılǵan hárip penen sózlerdiń shegarasın anıqlaw qıyınlastı. Sonlıqtan da, Joqarǵı Keńestiń sessiyasında tilshi qánigeler hám keń jámiyetshiliktiń pikir hám usınısları esapqa alınıp, bul nızamǵa tómendegishe qosımsha hám ózgerisler kirgizildi:

a) 2009-jıl 8-oktyabrde qabıl etilgen «túpkilikli sózlerde sóz basında «e, o, o’» háripleriniń qosılıp, «ye, wo, wo’» birikpesi túrinde jazıladı» degen ózgeris alıp taslandı; sóz basında e, o, o’ háripleriniń jazılıwı ádebiy tilimizdiń burınnan qáliplesken norması retinde saqlap qalındı. Sonday-aq, usı nızamnıń birinshi hám altınshı bántleri ózgerissiz qaldırıldı, yaǵnıy, shet tillerden ózlestirilgen sózlerde qollanılatuǵın kiril jazıwındaǵı c, ch háripleri saqlanıp qalındı.

b) qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheligin bildiretuǵın (A’a’, U’u’, O’o’, I’i’, G’g’, N’n’) seslerin tańbalaytuǵın háriplerdiń qaptalındaǵı apostrof belgileri alıp taslanıp, háriptiń ústine qoyılatuǵın akut belgisine ózgertildi: Áá, Óó, Úú, Íı, Ǵǵ, Ńń.

d) házirgi hárekettegi qısıq dawıslı I’i’ háribindegi apostrof alıp taslanıp, «Íı» túrinde, yaǵnıy bas háribin akut belgisi menen (Í), kishi háribin (ı) akutsız jazıw qabıllandı. Burınǵı álipbede bul háriptiń kishi háribi úsh elementten turatuǵınlıǵı sebepli, jazıwda hám oqıwda qosımsha mashqalalardı payda etetuǵın edi.

e) sóz basında túpkilikli sózlerde e háribiniń ye birikpesi túrinde jazılıwı (yertek, yer, yemen), al ózlestirilgen sózlerde e túrinde (ekonomika, elektr, energiya) túrinde jazılıwı da qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltirgen edi. Sebebi, bizden burın latın jazıwına ótken túrkiy xalıqları (ózbek, túrk, azerbayjan, túrkmen) tillerinde bul eki halatta da e háribin qollanıw tájiriybesi qáliplesken. Sonlıqtan da, jańa imla qaǵıydalarında bul eki xızmet te e háribine júklendi.

Imla qaǵıydaları hám sózlikke qosımshalar

Qaraqalpaq kirill álipbesindegi ayırım hárip hám belgiler qaraqalpaq latın imlasında tómendegishe beriledi:

1. ё, ю, я háripleriniń ornına latınsha jazıwda yo, yu, ya birikpeli háripleri jazıladı: заём – zayom, плёнка – plyonka, бюро – byuro, юрист – yurist, ядро – yadro, yaki, yaqshı Yaqıp t.b.

2. Kirill jazıwındaǵı jińishkertiw (ь) belgisi menen jazılatuǵın sózler tómendegishe jazıladı:

1) kirill jazıwındaǵı dawıssız seslerdiń jińishkeligin bildiretuǵın sózlerde ь belgisi latın jazıwında qollanılmaydı: альбом – albom, асфальт – asfalt, апрель – aprel, январь – yanvar t.b.;

2) bul belgi ayırıw xızmetinde kelgende eki túrli jazıladı:

a) kirill jazıwındaǵı ё, ю, я háriplerinen aldın kelgende, jińishkertiw belgisi túsirilip, kórsetilgen háriplerdiń ornına
ye, yu, ya háripleri jazıladı: интервью – intervyu, фортепьяно – fortepiano, Илья – Ilya, дәрья –
dárya, Ильяс – Ilyas t.b.

b) sóz ortasında и, о háriplerinen aldın kelgende, ayırıw belgisi xızmetindegi belginiń ornına y, o háripleri jazıladı: павильон – pavilyon, батальон – batalyon, Ильин – Ilyin t.b.

3. Ayırıw (ъ) belgisi rus tilinen ózlesken sózlerde alıp taslanıp, e, ю háripleriniń ornına ye, yu háripleri jazıladı: объект – obyekt, субъект – subyekt, разъезд – razyezd, адъютант – adyutant t.b.

4. Kirill jazıwındaǵı ш, щ háripleriniń ornına sh háribi qollanıladı: shkaf, shtab, shi, shyotka, yamshik, yashik t.b. Biraq, мещан sózi latın jazıwında meshshan túrinde jazıladı.

5. Rus tilindegi birikpeli ц háribiniń ornına c grafeması qollanıladı: цирк – cirk, цемент – cement, конституция – konstituciya, концерт – concert t.b.

6. ч birikpeli háriptiń ornına eki háriptiń birikpesi ch háribi jazıladı: чек – chek, чех – chex, чечен – chechen, чемодан – chemodan t.b.