Italiya ushın derekti kóriw

'''Italiya''' (Italia), '''Italiya Respublikası''' (Repubblica Italiana) - [[Evropa]] qublasında, Orta teńiz háwizinde jaylasqan mámleket. Apennin yarımatawı, Siciliya, Sardiniya hám basqa kishi atawlardı óz ishine alǵan. Maydanı 301,2 mıń km2. Xalqı 62 234 878 mln. adam (2023). Basqarıw tárepten 20 wálayat (region) qa bólinedi. Paytaxtı - [[Rim]] qalası. Italiya Evropa mámleketleri arasında JIÓ niń kólemi hám rawajlanıw dárejesine kóre, 1-orındı iyeleydi, dúnyada bolsa 37-orındı iyeleydi.

==Tiykarǵı maǵlıwmatlar==
Ol arqa-batısta [[Franciya]] (shegara uzınlıǵı - 488 km), arqada [[Shveycariya]] (740 km) hám [[Avstriya]] (430 km), arqa-shıǵısta [[Sloveniya]] (232 km) menen shegaralas. Italiya aymaǵında eki anklav mámleket bar: San-Marino mámleketi hám Italiya menen baylanıslı bolǵan Vatikan mámleketi, Rim aymaǵında jaylasqan bolıp, olardıń hár biri menen Italiyanıń ishki shegarasına mas túrde 39 km hám 3,2 km. Apennin yarım atawın, Balkan yarım atawınıń shet arqa-batısın, Padana tegisligi, Alp tawlarınıń qubla janbawırları, Siciliya, Sardiniya atawları hám bir qatar kishi atawlardı iyeleydi. Italiyada 58 dana YUNESKO nıń Pútkil jáhán miyrasları obiektleri bar.

==Etimologiyası==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya ataması]]''
 
Italiya sóziniń kelip shıǵıwı belgisiz. Eń keń tarqalǵan kózqarasqa kóre, bul termin Greciyadan kelgen hám "baspaqlar mámleketi" degen mánisti ańlatadı. Buǵa Italiyanıń qublasında jasaǵan xalıqlardıń simvolı bolıp, kóbinese Rim qasqırdı awlaǵan halda súwretlengen. Dáslep, Italiya ataması tek Qubla Italiya (zamanagóy Kalabriya wálayatı) tárepinen iyelep alınǵan aymaqtıń bir bólegine tiyisli edi.

==Mámleket dúzilisi==
===Mámleket basqarıwı tiykarları===
Italiya unitar parlament respublikası. Mámlekettiń tiykarǵı nızamı 1947-jılda qabıl etilgen konstituciya bolıp tabıladı. Mámleket basshısı - Italiya prezidenti. Atqarıwshı húkimet hám húkimetti Italiya Ministrler Keńesi Baslıǵı basqaradı. 2013-jıl fevral jaǵdayına kóre húkimet strukturası tómendegi ministrliklerdi óz ishine alǵan:

* Sırtqı isler ministrligi
* Ishki isler ministrligi
* Ádillik ministrligi
* Qorǵaw ministrligi
* Ekonomika hám finans ministrligi
* Ekonomikalıq rawajlanıw ministrligi
* Infrasistema hám transport ministrligi
* Awıl xojalıǵı, azıq-awqat hám orman xojalıǵı siyasatı ministrligi
* Bilimlendiriw ministirligi
* Miynet jáne sociallıq siyasat ministrligi
* Mádeniy miyraslar hám mádeniy iskerlik ministrligi
* Italiya Qorshaǵan ortalıq hám qurǵaqlıq hám teńizdi qorǵaw ministrligi
* Densawlıqtı saqlaw ministrligi.

Nızam shıǵarıwshı húkimet Italiyanıń eki palatalı parlamenti bolıp, 5 jılǵa saylanadı.
* Italiya Deputatlar palatası - 400 aǵza.
* Italiya Senatı - 200 aǵza.

===Siyasiy partiyalar===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyadaǵı siyasiy partiyalar]]'' 

Italiyada zamanagóy partiya sisteması Ekinshi jáhán urısınan keyin rawajlandı. Italiya Respublikası Konstituciyasınıń 49-statyasına kóre, siyasiy partiya puqaralardıń “milliy siyasattı belgilewge demokratiyalıq úles qosıw” huqıqınan paydalanatuǵın erkin birlespesi bolıp tabıladı. 2013-jılǵı parlament saylawları nátiyjelerine kóre, Italiya parlamenti palatalarınan keminde birewinde 25, atap aytqanda, regionlıq hám emigrant partiyalar wákillik etedi. Zamanagóy Italiya rawajlanǵan kóp partiyalılıq sisteması menen ajıralıp turadı (50 ge jaqın siyasiy partiyalar aktiv). Saylawda qatnasıwshı partiyalar iskerligi salıq tólewshilerdiń ózleriniń tańlawına kóre salıqlar esabınan finanslastırıladı. Parlamentte tolıq kópshilikke iye bolmaǵan mámlekettiń iri partiyaları kishilew partiyalar menen koaliciya húkimetlerin dúziwge májbúr. Fashizm úgit-násiyatlawı hám fashistlik shólkemlerdiń iskerligi nızam menen qadaǵan etilgen.

Eń iri partiyalar:

* "Demokratiyalıq partiya" - shep oray 
* "Bes juldız háreketi" - shep qanat populist
* "Italiya alǵa" - konservativ
* "Italiya biradarlar" - oń oray 
* "Arqa liga" - tuwrı 
* "Italiya ushın polyuslar" - ataqlı 

Partiyalar koaliciyalarda birlesken - oń (Azatlıq xalqı, Xristian-demokratiyalıq partiyası, Arqa liga) hám shep (DPLS, SP, Xalıq partiyası, ekologlar).

===Huqıqıy sistema===
Joqarı sud - Joqarı kassaciya sudı (Corte suprema di cassazione), apellyaciya sudı - apellyaciya sudı (Corte d'appello) hám arbitrler komissiyası (Corte d'assise d'appello), 26 sud. Apellyaciya hár bir rayonda (distretto), birinshi instanciya sudları - sudlar (Tribunale) hám arbitrler komissiyası (Corte d'assise), hár bir rayonda (circondario), sud sistemasınıń eń tómen dárejesinde (Giudice di pace) isleydi, prokuratura qadaǵalawı shólkemleri - Joqarı kassaciya instanciyası Bas prokuraturası (Procura Generale presso la Suprema Corte di Cassazione), apellyaciya sudı janındaǵı bas prokuraturalar (Procure Generali presso le Corti d'Appello), respublika prokuraturaları. Ápiwayı sudlarda (Procure della Repubblica presso il Tribunale ordinario), basqarıw sudlawınıń eń joqarı sudı - Mámleket keńesi (Consiglio di Stato), basqarıw ádillik apellyaciya sudlarında - regionlıq basqarıw sudlar (Tribunale Amministrativo Regionale), eń joqarı qadaǵalaw organı - Esap sudı (Corte dei conti), mafiyaǵa qarsı gúres shólkemleri - Joqarı kassaciya sudı Bas prokuraturası janındaǵı Milliy antimafiya basqarması (Direzione nazionale antimafia), rayon mafiyaǵa qarsı gúres bólimleri (Direzione distrettuale antimafia) janında. Apellyaciya sudınıń bas prokurorları, Ishki isler ministrliginiń jámiyetlik qáwipsizligi basqarması janındaǵı Mafiyaǵa qarsı tergew bólimi (Direzione Investigativa Antimafia) (Jınayat mafiyasına qarsı gúresti muwapıqlastırıw boyınsha Joqarı komissar (Alto commissario) ornına jaratılǵan). Peril coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa)) hám Milliy antimafiya prokurorı (Procuratore nazionale antimafia), sudyalardı oqıtıw yuridikalıq kásipler qánigelesiwi mektebi (Scuola di specializzazione per le profession and) tárepinen ámelge asırıladı. Joqarı magistratura mektebi (Scuola superiore della magistratura). Konstituciyalıq qadaǵalawdıń sud organı Konstituciyalıq sud bolıp tabıladı.

===Konstituciyalıq áhmiyetke iye bolǵan organlar===
Konstituciyalıq organlardan [u], yaǵnıy Prezident, Parlament, Húkimet, Sud [u] hám Konstituciyalıq sudtan tısqarı, Italiya Konstituciyası konstituciyalıq áhmiyetke iye bolǵan organlar sistemasın da názerde tutadı:

* Milliy ekonomikalıq hám miynet qatnasları keńesi [it]
* Italiya Respublikası Mámleket Keńesi [it]
* Esap palatası [it]
* Sudyalar Joqarǵı Keńesi [bu]
* Italiya Joqarı Qorǵaw Keńesi
* Siciliya wálayatı mámleket komissarlıǵı [bu]
* Mámleket nıshanları 
* Tiykarǵı maqalalar: Italiya bayraǵı, Italiya gerbi hám Italiya gimni 
* Italiyanıń mámleket nıshanları konstituciya hám bar nızam hújjetleri menen tártipke salınadı. Italiya bayraǵına 3:2 koefficientte bolǵan tórtmuyushler paneli bolıp, teń ólshemdegi úsh vertikal sızıqqa bólingen - polyus shetinde jasıl, ortada aq hám paneldiń erkin shetinde qızıl reńde. Italiya úsh reńli birinshi ret 1797-jıl 7-yanvarda Emiliyada Juzeppe Compagnoni tárepinen daǵaza etilgen respublika bayraǵı retinde payda boldı. Napoleon húkimranlıǵı dáwirinde bayraq francuz revolyuciyasınıń nıshanı retinde de qollanılǵan. Vena kongressi hám qayta tikleniwden keyin, úsh reńli reń azatlıq nıshanı bolıp qaldı hám 1831 hám 1848-jıllardaǵı revolyuciyalıq háreketlerde qollanıldı. Italiyanıń milliy gerbi - shep tárepte zeytun putaǵı hám ońda emen putaǵı arasında jaylasqan bes qırlı tisli dóngelek ústine ornatılǵan qızıl qırları bolǵan aq bes qırlı juldız. Jasıl putaqlar baslı aq háriplerde “Italiya Respublikası” (Italiya: REPUBBLICA ITALIANA) jazıwı menen qızıl lenta menen baylanısqan. Italiya Respublikasınıń rásmiy gerbi Italiya Prezidenti Enriko de Nikola tárepinen 1948-jıl 5-mayda daǵaza etilgen. Gerbtiń eskizin súwretshi Paolo Paschetto jaratqan bolıp, ol 1946 hám 1947-jıllardaǵı tańlawlarda 500 dana basqa kandidat hám 800 ge jaqın eskizler arasında bul huqıqtı qolǵa kirgizgen. Italiyanıń milliy gimni, sonıń menen birge, "Italiya biradarlar" hám "Italiyalıqlar qosıǵı" retinde de belgili, 1946-jıl 12-oktyabrden 2017-jıl 15-noyabrge shekem Italiya Respublikasınıń rásmiy bolmaǵan gimni edi]. 2005-jıl 17-noyabrde Senat rásmiy gimni tuwrısındaǵı nızamdı birinshi oqılıwında qabılladı, biraq nızam aqır-aqıbette 12 jıldan keyin qabıllandı. Gimn teksti 1847-jıldıń gúzinde Goffredo Mameli tárepinen, muzıkası bolsa azmazdan keyin kompozitor Mishel Novaro tárepinen jazılǵan. XX ásirdiń 80-jıllarında Juzeppe Verdidiń “Nabukko” operasınan bólekshe de keń tarqalıp, gimn retinde atqarılǵan.

==Mámleket bayramları==
* 1-yanvar - Jańa jıl (II Capodanno);
* 6-yanvar - Epiphany (l'Epifania) yamasa Befana (La Befana), Epiphany, Epiphany;
* 8-mart - Xalıqaralıq hayal-qızlar kúni (La Festa della Donna);
* 21-aprel - Rimniń dúzilgen kúni (Natale di Roma);
* 25-aprel - Fashizm hám nemis basqınshılıǵınan azat etilgen kún (La Liberazione);
* 1-may - Miynet kúni (Miynet kúni) (La Festa del Lavoro);
* 2-iyun - Italiya Respublikası daǵaza etilgen kún (La Festa della Repubblica);
* 15-avgust - Ferragosto (II Ferragosto) Bibi Maryamniń shaması yamasa Bibi Maryamniń shaması (L'Assunzione);
* 1-noyabr - Barlıq ázizler kúni (Il giorno di tutti i Santi yamasa Ognissanti);
* 2-noyabr - Ólgen barlıq ruxlar kúni (Il giorno della Commemorazione dei Defunti);
* 8-dekabr - Bibi Maryamniń pák koncepciyası (L'Immacolata Concezione);
* 25-dekabr - Masihtiń tuwılǵan kúni (Il Natale);
* 26-dekabr - Múqáddes Stiven kúni (Santo siyasat)

==Sırtqı siyasat==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya sırtqı siyasatı]]'' 

===Tariyxıy kórinis===
1861-jılǵa shekem Italiya bóleklenip ketken edi, sol sebepli kóplegen Italiya mámleketleri qońsılas kúshli mámleketlerge itibar qaratıp, ózleriniń sırtqı siyasatın alıp bardı. Jáhán urısınan aldınǵı Evropa áskeriy blokı 1861-jıldan baslap birlesken Italiyanıń siyasatı ol jerde jasawshı italiyalıqlar menen aymaqlardı, yaǵnıy Papa mámleketleri, Trentino, Istriya, Dalmatiyanı qosıp alıwǵa qaratılǵan edi. Italiya da óziniń koloniya imperiyasın jaratıwǵa umtıldı. 1870-jılǵı Frank-Prussiya urısı waqtında Italiya Papa mámleketlerin anneksiya etti. Keyinirek sırtqı siyasatın Germaniyaǵa qarattı, sebebi ol Franciya da dawa etken Tuniste óz ornın iyelewdi qáledi. Biraq Istriya hám Trentinonı qosıp alıw qálewi sebepli Italiya XIX ásir aqırı XX ásir baslarında Avstriya-Vengriya menen toqnas keldi.

1914-jıldan beri Italiya Germaniya menen awqamshı Antanta menen ózara kelisimler alıp barmaqta. Nátiyjede, 1915-jılda Antanta mámleketleri Italiyaǵa Antanta tárepin alıwǵa razı bolsa, kerekli aymaqlardı wáde etti. Hám 1915-jılda Italiya Avstriya-Vengriyaǵa hújim etti. 1918-jıldaǵı Parij tınıshlıq konferenciyası nátiyjesinde Italiya Istria, Trentino hám Adriatik teńizindegi bir qatar atawlardı qabılladı. Birinshi jáhán urısınan keyin Italiyanıń jańa qarsılası - Serblar, Xorvatlar hám Slovenlar Patshalıǵı payda boldı, ol 1929-jılda Yugoslaviyaǵa aylandı. Fashistler húkimet tóbesine kelgennen keyin, Italiyanıń sırtqı siyasatı asa radikal tús aldı. Yugoslaviya menen soqlıǵısıwlar [[Ekinshi jáhán urısı]] aqırına shekem aktual bolıp qaldı, bunıń nátiyjesinde Italiya Dalmatiya, Istriyanı Yugoslaviyaǵa qaytardı hám Albaniyaǵa ǵárezsizlik berdi.

Sırtqı siyasattaǵı eń áhmiyetli waqıyalardan biri 1947-jıl fevralında Parijde Italiya menen Awqamshı tınıshlıq shártnamasına qol qoyılıwı boldı. Shártnamaǵa kóre, Italiyada fashistlik shólkemler tarqatıp jiberildi, basqınshı áskerler alıp shıǵıldı, shegaralar belgilendi, Italiya aymaǵında áskeriy bazalardı jaylastırıw qadaǵan etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiyanıń siyasatı passiv edi, mámleket NATO hám AQSh jolınan bardı. Mámlekette Italiyanıń "orta kúsh" roli ideyası húkimran edi. 1949-jıl 4-aprelde Vashingtonda Arqa Atlantika shártnamasına rásmiy qol qoyıldı. AQSh, Franciya, Ullı Britaniya, Belgiya, Kanada, Gollandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Daniya, Portugaliya hám Islandiya wákilleri menen birgelikte Arqa Atlantika pakti Italiya húkimeti wákili, Sırtqı isler ministri Karlo Sforza tárepinen qol qoyıldı. Sırtqı islrr ministri Sforza, sonıń menen birge, Italiyanıń Evropa Keńesi (1949) hám Evropa Kómir hám Polat Jámiyetshiligine (1951) qosılıwın aktiv túrde alǵa súrdi.

1955-jıl aqırında Italiya BMSh ǵa aǵza boldı. 1960-jıllardıń basınan berli Italiya krizislerdi basqarıw hám dúnyanıń túrli mámleketlerinde BMSh nıń tınıshlıqsúyer operaciyalarında qatnasıwda ájayıp tájiriybege iye boldı. Bunday xalıqaralıq iskerlik Italiya sırtqı siyasatınıń ajıralmas bólegine aylanadı hám Italiyanıń xalıqaralıq ornın bekkemleydi. Italiya 1963-jılda Kongoda tınıshlıq ornatıw ámeliyatına úlken úles qostı. Italiyanıń waqıyalardı sheshiwdegi qatnası 1980-jıldaǵı Liviya missiyası qatnası menen jáne de áhmiyetlilew boldı hám sol sebepli keńeydi. 1964-jıldan beri Italiya Sırtqı isler ministrligi (ishki italyansha termini Farnesina) birinshi ret hayallardı jumısqa qabıl ete basladı. 1970-jıllardıń aqırına kelip, izbe-iz ishki siyasiy krizisti bastan keshirip atırǵan Italiyanıń passivligi Batıs Evropada evropaizmge sadıqlıq haqqındaǵı ritorikalıq deklaraciyalar menen qaplandı. 1980-jıllar aqırında Batıs Evropa hám Qurama Shtatlar arasında qozǵalıp turǵan Italiya sırtqı siyasatınıń mayatnik Amerika basqıshında qatıp qaldı.

1980-jıllardıń aqırında bul ideologiya Yugoslaviya bólekleniwiniń baslanıwı sebepli ózgerip basladı. Italiya post-Yugoslaviya mákanında hám ulıwma Orta jer teńizindegi processlerge kóbirek itibar berip basladı. 1980-jıllar basında Italiyanıń Orta jer teńizi siyasatına jańa túrtki berildi. Mámleket NATO boyınsha sheriklerinen sezilerli dárejede ǵárezsizlikke erise aldı hám regionda óz baǵdarın dawam ettirip basladı. 1980-jılda Malta menen áskeriy hám ekonomikalıq sheriklik tuwrısında shártnamalar dúziliwi, 1982-1984-jıllarda italiyalıqlardıń Livandaǵı xalıqaralıq áskerler quramında qatnasıwı hám Suvaysh kanalın minalardan tazalaw boyınsha operaciyalar sol dáwirde Italiya siyasatınıń ayrıqsha kórinislerinen bolıp tabıladı. 1984-jıl 90-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap Italiya sırtqı siyasatında Evropa Awqamındaǵı mámleketti anıqlaw menen baylanıslı mashqala birinshi orınǵa shıqtı. Bárinen burın, birden-bir Evropa valyutası - evronı engiziw máselesine itibar qaratıldı.

XXI ásirdiń baslarında mámleket Greciya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gercegovina hám Albaniya menen birgelikte jańa subregionlıq joybar - Adriatik hám Ioniya baslaması (AII) n alǵa súriwde qatnastı. Sırtqı isler ministrleri dárejesindegi konferenciya 2000-jıl 20-mayda Italiyanıń Ankona qalasında bolıp ótti hám Italiya ushın Balqanda jańa tásir kanalların ashtı. Sonıń menen birge, AII dúzilgennen keyin, Italiya ámelde Balqandaǵı krizisten keyingi rawajlanıwdı tártipke salıwǵa ılayıq bolǵan Batıs Evropanıń tiykarǵı mámleketlerinen birine aylandı, bul Italiyaǵa ózin qubla mámleketlerdiń tartısıw oraylarınan biri retinde kórsetiw múmkinshiligin berdi. Shıǵıs Evropa 2001-jıl 11-sentyabrde AQSh ta júz bergen waqıyalardan keyin Italiya óz is-háreketlerin Batıs hám Islam dúnyası arasındaǵı baylanıslardı qayta tiklewge jumsadı. 2001-2006-jıllarda Bas ministr hám Italiya sırtqı isler ministrleri regionlıq krizisti sheshiwde Rim dáldalshılıǵında Palestina hám Izrail administraciyaları arasında baylanıs ornatıw maqsetinde bir qansha saparlar etti. Italiya Prezidentiniń Túrkiyaǵa birinshi mámleket saparı 2005-jıl 22-noyabrde bolıp ótti. Karlo Chapmi Túrkiyanıń Evropa Awqamına aǵza bolıw umtılıwların qollap-quwatlawın bildirdi, sonıń menen birge, mámleket jáne onıń administraciyası YeI tárepinen qabıl etilgen standartlarǵa erisiw ushın is-háreketlerdi ámelge asırıwı kerekligini aytıp ótti.

Italiya sırtqı siyasatınıń ústem turatuǵın baǵdarlarına tómendegiler kiredi: Orta jer teńizi, Balqan regionı, Amerika Qurama Shtatları, Evropa Awqamı, Oraylıq hám Shıǵıs Evropa mámleketleri, Rossiya, Italiya sırtqı siyasatınıń eń áhmiyetli maqsetlerinen biri BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń turaqlı aǵzası retinde orın aldı. 2011-jılǵa kelip, Italiya sırtqı xızmetiniń global tarmaǵı 300 den artıq elshixanalar, konsullikler, mádeniyat institutları hám jergilikli sheriklik agentliklerinen ibarat  bolǵanlıǵı sebepli tek 22 dana diplomat Italiya elshisi dárejesine iye edi. 2016-jılda transmilliy dárejede islegen italiyalıq diplomatlardıń eń kózge kóringenleri Evropa Awqamınıń sırtqı isler hám qáwipsizlik siyasatı boyınsha Joqarı wákili Federika Mogerini hám BMSh nıń Siriya boyınsha arnawlı wákili Staffan de Mistura bolıp tabıladı. 2011-jıl maǵlıwmatlarına kóre, shet eldegi italyan diasporası dúnyadaǵı eń iri diasporalardan biri bolıp, shama menen 5 million adamdı quraydı.

==Rossiya menen qatnaslar==
Tiykarǵı maqala: Rossiya - Italiya qatnasları 

XXI ásirdiń baslarında Rossiya hám Apennin yarım atawı mámleketleri arasındaǵı qatnaslar ornatılǵanınıń 500 jıllıǵı bayramlandı, olar birdey civilizaciyaǵa tiyislilikti ańlaw hám ulıwma etikalıq principlerge tiykarlanǵan edi. Italiya Rossiya Federaciyası menen diplomatiyalıq qatnaslarǵa iye: SSSR menen 1924-jıl 7-fevralda ornatılǵan, 1941-jıl 22-iyunda Italiya tárepinen dúzilgen, 1944-jıl 25-oktyabrde tiklengen. Sol waqıt ishinde Italiya hám SSSR/Rossiya arasında ózara viza rejimi ámelde bolǵan. 1966-jıl aprel ayında SSSR Sırtqı isler ministri Andrey Gromikonıń Italiya Respublikasına birinshi rásmiy saparı boldı. Italiyanıń Gitler koaliciyasında qatnasıwı nátiyjesinde júzege kelgen on jıllıq suwıq qatnaslardan keyin, sapar tekǵana ózara qatnaslar salasında anıq nátiyjeler berdi, bálkim xalıqaralıq siyasat hám bloklar aralıq máseleler boyınsha SSSR hám Italiya poziciyalarınıń jaqınlasıwına alıp keldi. NATO hám Varshava shártnaması arasındaǵı qarama-qarsılıq. 1970-jıllardan berli Sovet-Italiya qatnasları ádette kóteriliw baǵdarı boyınsha rawajlanıp barıp atır hám intensivligi hám natiyjeliligi menen ajıralıp turadı. 1975-jılda Italiya hám SSSR arasındaǵı dos sıpatında qatnaslardı rawajlandırıw qálewi sáwlelendirilgen Sovet-Italiya deklaraciyasına qol qoyıldı. 1969-jılda Apennin atawlarına tábiyiy gaz jetkeriw boyınsha birinshi Sovet-Italiya shártnamasına qol qoyıldı, 2006-jılda ENI hám Gazprom arasındaǵı Italiyaǵa gaz jetkeriw boyınsha strategiyalıq shártnama 2035-jılǵa shekem uzaytırıldı.

Birinshi joqarı dárejedegi ózara kelisimler Mixail Gorbachyovtıń 1989-jıl 29-30-noyabr kúnleri Rimge saparı waqtında bolıp ótti. Italiya birinshilerden bolıp jańa Rossiyanı SSSR dıń huqıqıy miyrasxorı retinde tán aldı. Rossiya Prezidenti Baris Yeltsinniń 1991-jıl 19-20-dekabr kúnleri Rimge saparı áhmiyetli waqıya boldı. Nátiyjede eki tárepleme qatnaslar tiykarları tuwrısında qospa bayanat qabıllandı, mádeniy almasıw tuwrısındaǵı protokolǵa qol qoyıldı. 1994-jıl 14-oktyabrde Doslıq hám sheriklik shártnamasına qol qoyıldı. 1994-jılda Bas ministr Silvio Berluskonıń baslaması menen Yeltsin Neapolda bolıp ótken dúnyanıń jeti jetekshi mámleketi sammitine usınıs etildi, bul Rossiyanıń G7 ge integraciyalasıwı hám G8 ge aylanıwınıń baslanıwı boldı. 1998-jılda "Rossiya hám Italiya arasındaǵı qatnaslar boyınsha háreketler rejesi" engizildi. 2014-jılǵa shekem Italiya Ukrainadaǵı waqıyalar qatnası menen Evropa Awqamınıń Rossiyaǵa qarsı sankciyalarına qosılǵannan keyin, Moskva hám Rimde úzliksiz túrde joqarı dárejedegi rásmiy ushırasıwlar bolıp ótti. Chigi sarayı hám Kreml arasında tuwrıdan-tuwrı baylanıs liniyası bar. Sankciyalar 2020-jıl 31-iyulǵa shekem uzaytırıldı. Usınıń menen birge, ǵalaba xabar quralları Italiya Evropa Awqamınıń úsh mámleketinen biri (Vengriya hám Greciya menen birge) Rossiyaǵa qarsı sheklew ilajların keminde qollap-quwatlaytuǵın hám olardı hálsiretiwdi talap etip atırǵanın aytıp ótti.

Italiya sırtqı siyasatınıń zamanagóy basqıshı, ásirese Bas ministr Berluskoni dáwirinde, Rossiya menen konstruktiv qatnaslar menen ajıralıp turar edi - Italiyanıń NATO hám Evropa Awqamındaǵı minnetlemelerin saqlap qalǵan halda, Rossiya ushın qabıl etiliwi múmkin emes. 2004-jıl iyun ayında Rossiya Federaciyası hám Italiya Respublikası puqaralarına vizalar beriwdi ápiwayılastırıw boyınsha húkimetler aralıq kelisimge qol qoyılǵanı áhmiyetli waqıya bolıp, ol jaslar, ilimpazlar, mádeniyat ǵayratkerleri, isbilermenler hám mámleket xizmetkerleri ushın ózara baylanıslardı jolǵa qoydı. Rossiyadan turistlerdi qabıl etiwshi eń iri italyan kompaniyası Italcamel esaplanadı. 2014-jıl jaǵdayına kóre Rossiyada 24 Italiya viza orayları iskerlik kórsetken; 2013-jılda rossiyalıqlarǵa maksimal vizalar berilgen - 770 mıń; 2013-jılda Italiyaǵa 1,2 million Rossiya puqaraları kelgen, bul pútkil Rossiya-Italiya tariyxındaǵı eń joqarı kórsetkish bolıp tabıladı. Evropa Awqamı tárepinen Rossiyaǵa qarsı sankciyalar kirgizilgennen keyin, Rossiyadan kelgen turistlerdiń jıllıq sanı 50% ke kemeydi.

2013-jılda ózara tovar almasıw tariyxıy eń joqarı kórsetkishke jetti - 53,9 milliard dollar, ózara sankciyalardan keyin keskin tómenlew gúzetildi, 2016-jılda tovar almasıw tek 19,8 milliard dollardı quradı. Bul kórsetkishke kóre, Italiya 2013-jılda Rossiyanıń Evropa Awqamındaǵı úshinshi iri sawda sherigi, dúnyada tórtinshi orındı iyeledi. 2015-jılda Italiya Rossiyadan Germaniyaǵa “Arqa aǵım II” gaz trubası qurılısına qarsı shıqtı jáne bul joybar Rossiyaǵa qarsı sanksiyalar ruwxın buzıwı hám Germaniyanıń ekonomikalıq máplerin Evropa birliginen ústem qoyıwın aytıp ótti. Usınıń menen birge, Italiya húkimeti Evropa Awqamınıń "Qubla aǵım" qurılısın biykar etiwge alıp kelgen háreketlerin kritikaladı, yaǵnıy bul jónelis arqalı Rossiya gazi Italiyaǵa aǵıp shıǵıwı kerek edi. 2020-jıldıń mart ayında Italiyada COVID-19 koronavirus infekciyası háwij alǵan waqıtta, mámlekette pandemiyadan qaytıs bolǵanlar sanı 10 mıń adamǵa jaqınlasqanda, Rossiya Apennin atawlarına rossiyalıq shıpakerler brigadaların jiberdi hám olar menen qorǵaw quralları, mobil sistemalar bazasında. Transport hám aymaqtı aerozol menen zıyansızlandırıw ushın "KAMAZ", medicinalıq ásbap-úskeneler, sterilizaciya ushın atız laboratoriyaları. Járdem Rossiya Federaciyası Aerokosmik kúshleri samolyotların tartqan halda Rossiya Federaciyası Qorǵaw ministrligi arqalı usınıldı. Italiyaǵa jetekshi áskeriy virusologlar hám basqa qánigeler menen 14 VKS samolyotı jiberildi; jámi 100 ge jaqın rus internacionalist áskeri VKS bartına keldi; olardıń iskerliginiń tiykarǵı jayı Bergamo qalasındaǵı infekciyanıń eń úlken tarqalıwı edi. Usınıń menen birge, La Stampa gazetası dáreklerge súyene otırıp, bul járdemdi “paydasız” dep atadı hám tiykarǵı bolmaǵan ministrlik (Densawlıqtı saqlaw ministrligi emes, Qorǵaw ministrligi) medicinalıq járdem kórsetip atırǵanın aytıp ótti.

==Xalıqaralıq aǵzalıq==
* Birlesken Milletler Shólkemi (1955)
* NATO (1949)
* Evropa Keńesi (1949)
* Evropa Awqamı (1957)
* Onlıq toparı (1964).

NATO nıń bir bólegi retinde Italiya 1949-jıl aprel ayında awqam dúzilgeninen berli NATO aǵzası. NATO da bolıwınıń basınan-aq Italiya bloktıń Orta jer teńizindegi paydalı strategiyalıq forposti, Qubla Evropada Amerika áskeriy qatnasıwın keńeytiw ushın tramplin rolin oynawǵa arnalǵan edi. Italiyanıń Arqa Atlantika alyansına kiriwi bas ministr De Gasperi basshılıǵındaǵı Italiya xristian demokratlarınıń (CDA) amerika kursı sebepli edi, ol Qurama Shtatlar jáne onıń qorǵaw potencialın tiykarǵı tayanısh hám qorǵaw dep esaplaǵan hám kúshli háreketlerge qarsı gúresken. Vashington tárepinen Italiyanı amerika blokqa qosıwdı maqset etken.

Óziniń áskeriy bazaların Italiya aymaǵında jaylastırıwǵa umtılıp atırǵan Qurama Shtatlar 1947-jılda Italiya menen bul másele boyınsha ózara kelisimlerdi basladı hám qashannan berli 1948-jılda mámleketler arasında jasırın áskeriy protokolǵa qol qoyıldı. Hújjetke kóre, Amerika áskerleri tárepinen Italiya aymaǵınan paydalanıw úshinshi kúshke, itimal, NATO doktrinasına kóre, Batıstıń tiykarǵı potencial dushpanı esaplanǵan Sovet Awqamına qarsı áskeriy ámeliyatlar ótkerilgen táǵdirde názerde tutılǵan. Vashington shártnamasına qol qoyılǵanınan kóp ótpey, Italiya húkimeti áskeriy járdem sorap AQSh qa múrájat etti. Onıń ushın Italiya Amerika áskeriy bazaların jaylastırıw ushın aymaq beriwge razı boldı. 1949-jıldıń jazında Qurama Shtatlar jańa zamanagóy áskeriy obiektlerdi qurıw, eski gónergen aerodromlar hám portlardı qayta tiklew hám rekonstrukciya etiw boyınsha islerdi basladı. Bul rejege kóre, Italiyanıń Pantelleriya hám Lampeduza atawlarında AQSh áskeriy-teńiz bazaları dúzilgen. 1954-jılda húkimet AQSh penen Italiyada Amerika áskeriy bazaların jaylastırıw tuwrısında shártnama dúzdi, onı basılım da, parlament te tastıyıqlamadı. 1956-jılda NATO, Amerika Qurama Shtatları hám Ullı Britaniya Gladio programmasın islep shıqtı, onıń maqseti Sovet Awqamı basqınshılıǵınan qorǵaw ushın Italiyada jer astı jawınger kletkaların jaratıw edi. 1972-jılda Italiya húkimeti Sovet Awqamı menen siyasiy másláhátlesiwler tuwrısındaǵı protokolǵa qol qoyıw menen derlik bir waqıtta Maddalena atawında Amerika yadro suw astı kemelerin baza menen támiyinlew tuwrısında AQSh penen shártnama dúzdi. Italiya Suwıq urıs dáwirinde de, ol tawsılǵanınan keyin de AQSh hám NATO nıń Orta jer teńizindegi tiykarǵı forpostı edi. Bul on jıllıqlar dawamında Italiya NATO siyasatın aktiv qollap-quwatlap, óz aymaǵın tekǵana bazanı, bálkim áskeriy háreketler ushın, mısalı, 1999-jılda Yugoslaviyanı bombalaw waqtında, Liviyadaǵı operaciya waqtında (2012) hám basqa orınlarda "sekiriw" aerodromları retinde usınıs etti.

Usınıń menen birge, Italiyanıń ózi (ya atom elektr stanciyaları, ya neft, gaz, kómirdiń sanaat rezervleri bar bolmaǵan energiya tańsıq mámleket) tez ózgerip turatuǵın húkimetleri hám turaqsız ishki siyasiy jaǵdayı menen, áhmiyetli ekonomikalıq hám áskeriy resurslarǵa iye emes. Uzaq waqıttan berli NATO da strategiyalıq qararlar qabıllaw maqsetinde Italiyanıń NATO daǵı roli 1990-jıllardaǵı Yugoslaviya daǵdarısı dáwirinde artıp bardı. Yugoslaviya bóleklenip ketkeninen keyin, Kosovo daǵdarısı hám Italiyada Kosovo ǵárezsizligi daǵaza etilgeninen keyin "orta kúsh" ideyası" qaharmanlar dúnyası" ideyasına aylandı, yaǵnıy, Italiya áhmiyetli orın iyelegen. Dúnyada Italiya birinshilerden bolıp Serbiyanıń burınǵı Kosovo wálayatı suverenitetin tán aldı hám keyin Balqan regionın NATO sheńberindegi juwapkershilik aymaǵı dep járiyaladı. 2003-jılda Italiya urısqa qarsı keyip húkimran bolıwına qaramay, awqamshılıq minnetlemelerin atqardı hám Saddam Huseyndi awdarıw ushın koaliciya kúshleriniń Irakqa bastırıp kiriwin qollap-quwatladı. 2005-jıl mart ayında Irakta terrorshılar tárepinen qamaqqa alınǵan, girewge alınǵanlardı azat etiwde janın qurban etken italyan razvedkası Nikolo Kaliparidiń qaharmanlıǵı dúnyada úlken rezonansqa iye boldı. Bul baxıtsızlıq Italiyanıń Irak urısındaǵı qatnasıwınıń mánisi haqqındaǵı ǵalabalıq tartıslarda burılıs noqatı boldı hám 2006-jılda Bas ministr Romano Prodi dáwirinde Italiya áskerleri Iraktan shıǵıp ketti. 2003-jılda Italiya urısqa qarsı keyip húkimran bolıwına qaramay, awqamshılıq minnetlemelerin atqardı hám Saddam Huseyndi awdarıw ushın koaliciya kúshleriniń Irakqa bastırıp kiriwin qollap-quwatladı. 2005-jıl mart ayında Irakta terrorshılar tárepinen qamaqqa alınǵan, girewge alınǵanlardı azat etiwde janın qurban etken italyan razvedkası Nikolo Kaliparidiń qaharmanlıǵı dúnyada úlken rezonansqa iye boldı. Bul baxıtsızlıq Italiyanıń Irak urısındaǵı qatnasıwınıń mánisi haqqındaǵı ǵalabalıq tartıslarda burılıs noqatı boldı hám 2006-jılda Bas ministr Romano Prodi dáwirinde Italiya áskerleri Iraktan shıǵıp ketti.

2015-jılda Italiya NATO nıń eń abıraylı aǵzalarınan biri esaplanadı. Italiya áskeriy xızmetkerleri Arqa Atlantika alyansiniń túrli shınıǵıwlar hám operaciyalarında aktiv qatnasadı. Kosovo, Irak hám Awǵanıstandaǵı NATO missiyalarında 6500 ge jaqın italiyalıq áskeriy xizmetkerler hám arnawlı xızmetler xızmetkerleri qatnastı. Italiya áskeriy-teńiz kúshleriniń kemeleri NATO nıń Orta jer teńizindegi Active Endeavour teńiz operaciyasında qatnastı. Liviyadaǵı áskeriy operaciyanıń birinshi basqıshında Italiya NATO ıqtıyarında úshinshi iri hawa kúshlerin berdi. Italiya NATO byudjetine kirgizilgen qarjı muǵdarı boyınsha besinshi orında turadı. 2015-jılǵa kelip Italiyada [[AQSh]] hám NATO nıń bir neshe onlap áskeriy bazaları hám poligonları hám de Arqa Atlantika alyansiniń bir qatar komandirlik shólkemleri jaylasqan. Olar arasında Qurama áskeriy komandirlik (JMC) shtab-kvartirası hám Neapoldaǵı JMC qadaǵalawı astındaǵı teńiz kúshleri komandirligi, tap sol qalada [[AQSh]] konsulligi jaylasqan. Italiyada NATO izertlew orayı hám bir qansha alyans tálim mákemeleri jaylasqan. Olar arasında Rimdegi Áskeriy kolledj, Latinadaǵı Baylanıs hám informaciya sistemaları mektebi, La Spesidaǵı Suw astı izertlew orayı.

Suwıq urıs dáwirinen berli Italiyadaǵı Amerika bazalarında AQSh hám NATOnıń strategiyalıq bolmaǵan yadro arsenalınıń bir bólegi bolǵan taktikalıq yadro quralları (90 gellek) jaylastırıldı. Usınıń menen birge, Italiyada bir neshe onlap yadrolıq bombalardıń jaylastırılıwı italiyalıqlardıń ózleri tárepinen qollap-quwatlanbaydı, Italiya xalqınıń yarımına jaqını mámlekette bunday qurallar bar ekenliginen ulıwma xabarı joq. Qurama Shtatlarda yadrolıq bombalardı modernizaciyalaw dawam eter eken, Italiyada hám basqa Evropa NATO aǵzalarında bul qurallardı alıp juretuǵın samolyotlar rawajlandırılmaqta. 2015-jılda NATO Evropada, atap aytqanda, Italiyada 200 ge jaqın yadro bombası hám 310 tasıwshı samolyotqa iye edi. 2020-jılǵa kelip, AQSh ta islep shıǵılǵan hám sınaqtan ótkerilgen sońǵı basqarılatuǵın B61-12 yadrolıq bombaları Italiyadaǵı NATO bazalarında jaylastırılıwı kútilip atır. Italiyanıń NATO keleshegine tiyisli siyasatı koncecsiyası alyanstıń basqa mámleketleriniń strategiyalıq kórsetpelerine jaqın. Italiya NATO nıń "Tınıshlıq jolında sheriklik" arnawlı programması sheńberinde Rossiya menen jaqınlasıwǵa sadıq bolıp tabıladı. Rossiya menen baylanıslı Silvio Berluskonı tórt ese bas ministrlik dáwirinde eń úlken rawajlanıw hám intensivlikti aldı, ol mámleket máplerinen tısqarı Vladimir Putin menen jeke doslıqqa iye edi. 2002-jıl 28-mayda Berluskonıń baslaması menen Rossiya hám Batıs arasında áskeriy-siyasiy jaqınlasıw bolıp ótti; Pratika di Mare áskeriy bazasında bolıp ótken Rim sammitinde Rossiya-NATO keńesi dúzildi. Sonda "suwıq urıs" qa shek qoyıwına isengen. Matteo Renzi hám Paolo Gentiloni kabinetiniń náwbettegi kabineti talay keskin xalıqaralıq jaǵdayda birdey kórsetpelerge ámel etiwge háreket etti. Italiyanıń poziciyasına ózgerisler Ukrainada 2014-jılda baslanǵan krizis hám nátiyjede Batıs hám Rossiya arasındaǵı qatnaslardıń quramalasıwı menen ámelge asırıldı, oǵan qarsı Italiya da sanksiyalarǵa qosıldı. Soǵan qaramay, Italiya awızbirshilikte bolǵan NATO nıń rásmiy hújjetleri ele de awqamdı ózgertiw hám Rossiya menen baylanıstı dawam ettiriw zárúr ekenligin tastıyıqlaydı.

==Qurallı Kúshleri==
Italiya qurallı kúshleri quramına tómendegiler kiredi: armiya, teńiz flotı, hawa kúshleri, karabineri. 2005-jıl 1-yanvardan baslap áskeriy xızmet biykar etildi. Buǵan deyin Italiyada shaqırıw jası 18 jastan baslanǵan, xızmet múddeti bolsa 10 ay edi.

* Urısqa tayın xalıq (er adamlar): 15-49 jas - 2001-jılda 14 248 674;
* Urısqa jaramlı xalıq (er adamlar): áskeriy xızmetke 15-49 jas - 2001-jılda 12 244 166 adam;
* Áskeriy miynet rezervleri (hár jılı áskeriy xızmetke shaqırılıw jasına jetkenler): 2001-jılda 304 369 adam;
* Áskeriy ǵárejetler: jılına 28,9 milliard dollar, bul JIÓ niń 1,5% in quraydı.

Italiyada áskeriy xızmetti bıykarlaw hám professional armiya jaratıw tuwrısındaǵı nızam qabıllandı. 1985-jıl 31-dekabrden keyin tuwılǵan jaslar endi múddetli áskeriy xızmetke shaqırılmaydı. Rásmiy túrde, jańa nızam tek áskeriy xızmetti toqtatıp turıw menen baylanıslı, sebebi Italiya Konstituciyasınıń 52-statyasında "Watandı qorǵaw puqaranıń múqaddes minneti" dep belgilengen. Solay etip, urıs baslanǵan yamasa basqa ayrıqsha jaǵday júzege kelgen táǵdirde, áskeriy xızmetke shaqırıw ámeliyatı qayta tikleniwi múmkin. Biraq, Rim professional armiya jaratıw baǵdarın belgilep aldı, olardıń sanı 2006-jıl aqırına kelip 190 mıńdı quradı, yaǵnıy 80 mıń áskeriy xızmetkerge qısqardı. Nızamda áskeriy xizmetkerlerdiń bes jıllıq xızmet múddeti, shártnamanı eki jılǵa eki ret uzaytırıw múmkinshiligi názerde tutılǵan. Bunnan tısqarı, tek bir jılǵa shártnama dúziw múmkin. Qurallı kúshlerden shıǵıp ketkennen keyin, burınǵı áskeriy xızmetkerlerdiń kópshiligi policiya, ot óshiriw bólimleri hám puqaralıq qorǵanıwı xızmetlerine qabıl etiledi dep shama etiledi. Bunnan tısqarı, reforma hayallarǵa armiyanıń barlıq buwınlarında derlik hár qanday lawazımdı iyelew múmkinshiligin ashıp beredi. Italiya áskeriy razvedkası AISE (2007-jılǵa shekem - SISMI) xızmetkerleri Italiyadan sırttaǵı operaciyalarda qatnasadı.

==Basqarıw jaqtan bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyanıń basqarıw bólimleri]]''

Italiya oraylaspaǵan unitar mámleket bolıp tabıladı. Shtattıń paytaxtı - Rim. Mámleket 20 regionǵa bólingen - Valled'Aosta, Lombardiya, Trentino-Alto-Adige, Friuli-Venesiya - Juliya, Piemont, Liguriya, Veneciya, Toskana, Umbria, Emiliya - Romagna, Marche, Abortssia-Molisa, Kampsi, Laborsia, Kalabriya, Apuliya, Sardiniya hám Siciliya (sonnan 5 ewi - Siciliya, Sardiniya, Trentino-Alto-Adij, Valled'Aosta hám Friuli-Venesiya Juliya bólek mártebege iye), aymaqlıq birlik retinde 110 provinciyanı óz ishine aladı. Wálayatlar, óz gezeginde, jámi 8101 kommunadan ibarat kommunalarǵa bólingen. Avtonom wálayatlardıń óz wákillik shólkemleri - regionlıq keńesler hám atqarıwshı shólkemleri - xuntalar, wálayatlar hám avtonom wálayatlar nızamlarda belgilengen máseleler boyınsha regionlıq hám wálayat nızamların qabıllawı múmkin.

==Mámleketlik basqarıw principi==
Italiya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1947-jıl 22-dekabrde qabıl etilgen hám 1948-jıl 1-yanvardan kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident (1999-jıl maydan K. A. Champi). Ol parlament eki palatasınıń qospa májilisinde wálayatlar wákilleri qatnasıwında 10 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organ deputatlar palatası hám senattan ibarat parlament. Atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Prezident Ministrler Keńesi baslıǵı jáne onıń usınısına qaray ministrlerdi tayınlaydı.

==Tábiyatı==
Italiya sızıǵı (7,5 mıń km) Apennin yarım atawdıń qublasında tómen-biyik bolsa, basqa bóleginde derlik tegis. Aymaǵınıń 4/5 bólegi taw hám qırlardan ibarat. Italiyanıń arqasında Alp tawları jaylasqan: Batıs Alp tawları (Monblan shıńı, 4807 m - Italiyanıń eń biyik noqatı) nıń janbawırları tik. Shıǵıs Alp tawları (eń biyik noqatı - Ortles tawı, 3899 m) az-azdan páseyip barıp, shıǵısta Karst platosına tutasıp ketken. Alp tawları qublasında jaylasqan Padan tegisligi shıǵısta Adriatika teńizine qaray tómenlep baradı. Po dáryasınıń oypatlıǵı batpaqlı oypatlıq. Alennin yarım atawı boylap 1200 km aralıqta Apennin tawları jaylasqan. Bir neshe sóngen hám sónbegen vulkanlar (Amiata - 1734 m, Vezuviy - 1277 m) bar. Italiya atawlarınıń relyefi, tiykarınan, tawlıq, atawlarda Etna (3340 m), Stromboli, Vulkano vulqanları bar. Italiyanıń orta hám qubla bólimlerinde tez-tez kúshli jer silkiniw bolıp turadı. Italiyada taskómir, bitumli slanec, neft, gaz, qorǵasın, rux, temir káni, boksit, altınkúkirt hám as duzı kánleri bar. Italiya sınap rudası rezervi boyınsha dúnyada jetekshi orında. Toskanada mramor qazıp alınadı. Metalllı hám ıssı (temperaturası 100-200°) bulaq, kóp.

==Íqlımı==
Íqlımı Orta teńizge tán subtropikalıq, Padan tegisliginde ortasha. Alp tawları arqasınan keletuǵın suwıq samaldı tosıp turadı. Jazı ıssı hám qurǵaq. Iyuldıń ortasha temperaturası taw etekleri hám tegisliklerde 20-28°, geyde ıssı samal eskende 40-45° qa kóteriledi. Yanvardıń ortasha temperaturası Alp tawları etekleri hám Padan tegisliginde 0°, Apennin yarım ataw hám atawlarda 1-12°. Shıǵıs Alp hám Arqa Apennin tawları Italiyanıń eń jawın kóp (jılına 3000 mm) jayları bolıp tabıladı. Mámleket ishkerisinde jılına 600-800 mm, Siciliya hám Sardiniya atawlarında 500 mm jawın jawadı. Alp tawlarınıń Italiya aymaǵındaǵı bóleginde 800 den artıq muzlıqlar bar. Eń iri dáryası - Po jáne onıń aǵıslarında keme qatnaydı. Dáryalar Italiyanıń arqa bóleginde kóbirek. Dáryaları jawın, qar hám muzlıqlardan suw aladı. Olardan suwǵarıw hám gidroenergiya alıwda paydalanıladı.

Iri kólleri: Garda, Komo, Lago-Majore, Bolsena hám basqalar. Olarda keme qatnaydı, jaǵalarında kurort kóp. Alp tawlarınıń 1800 m biyiklikke shekem bolǵan qońır-orman topıraqlı janbawırında keń japıraqlı hám iyne japıraqlı ormanlar, onnan joqarıdaǵı taw-otlaqı topıraqlarda putalıqlar, subalp hám alp otlaqları bar. Apennin yarım ataw, Siciliya hám Sardiniya atawlarında (topıraǵı qońır) 500-600 m biyiklikte mudam jasıl tas emen hám qara qayın qabıǵınan tayarlanǵan material emenleri, piniya, halab qaraǵayları, putalar ósedi. 1500 m biyiklikke shekem qońır hám sur taw topıraqlı jerlerde emen, qara qayın hám kesten ormanları, 2000 m den biyikte iyne japıraqlı, keń japıraqlı ormanlar, taw tóbelerinde subalp otlaqları bar. Italiyada jabayı haywanlar, tiykarınan, tawlarda ushıraydı. Alp hám Apennin tawlarında serna, jabayı pıshıq, taw hám orman suvsari, sassiqkoʻzan, qońır ayıw, qoyan, tıyın jasaydı. Quslardıń 400 ge jaqın túri, jer bawırlawshılar bar. Awlanatuǵın balıq túri kóp. Italiyada az ushıraytuǵın ósimlik, haywan hám geologiyalıq obiektlerdi saqlaw ushın qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Stelvio, Granparadizo, Abrutsso, Kalabriya, Chircheo hám basqalar - jámi maydan 200 mıń ga.

==Xalqı==
Xalqınıń 98% ten kóbi italyanlar; qalǵan bólegi retoromanlar, tirollar, francuzlar, sloven hám xorvatlar, sonıń menen birge, albanlar, katalonlar hám basqalar. Rásmiy tili - italyan tili. Tiykarǵı dini - katolik dini. Xalıqtıń 67% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Rim, Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo.

==Tariyxı==
Italiya aymaǵında paleolit dáwirinde adamlar jasaǵan. Apuliyanıń Kastro qalası qasındaǵı Romanelli goridan, Liguriyanıń Grimaldi awılı qasındaǵı Barma-Grande úńgirinen, Emiliyanıń Savinyano mákan-jayınan tabılǵan arxeologiya estelikleri sonnan dárek beredi. Arqa Italiyada jez dáwirine tiyisli arxeologiya mádeniyatı, orta Italiyada oǵan uqsas bolǵan mádeniyatlar nıshanları júdá kóp. Temir dáwirinde Italiya aymaǵında payda bolǵan bir qansha mádeniyatlar kóplegen arxeologiya esteliklerin qaldırǵan. Olar arasında villanlar mádeniyatı jetekshi bolǵan. Eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqlarda házirgi Italiya aymaǵında ligurlar, etrusklar jasaǵan, az-azdan italiyalıqlar (sonday-aq, latınlar) kóship kelip jaylasıp baslaǵan. Italiyalıqlar toparına tiyisli bolǵan sabinlar menen birge latınlar Rimge tiykar salǵan (eramızǵa shekemgi 754-753-jıllar). Eramızǵa shekemgi V-III ásirlerde Italiya aymaǵı áyyemgi Ashtıń tiykarǵı bólegi bolǵan. Eramızdıń V ásirge shekem, yaǵnıy Italiya Rim mámleketi quramına kirgen dáwirge shekem bolǵan Italiyanıń sonnan keyingi tariyxı jáne onıń aymaǵında qulshılıq basqarıw principi qálipleskenligi haqqında Áyyemgi Rim maqalasına qarańız.

Eramızdıń III ásirde, tiykarınan, Italiya aymaǵınan ibarat bolǵan Rim imperiyasında qulshılıq basqarıw principi kriziske ushıraǵan. Qulshılıq jámiyeti waqtında feodalizm elementleri júzege kele basladı: iri jer iyeligi menen birge mayda xojalıqtıń bar ekenligi, natural xojalıq basshılıǵı Rim imperiyası dáwirinde pútkilley toqtamaǵan jer iyeleriniń siyasiy hákimiyatı asıp barǵan edi. IV-V ásirde Italiyaǵa bastırıp kirgen german qáwimleri hám basqa varvar qáwimler Rim imperiyasına sezilerli soqqı berdi. V ásir baslarında Italiyaǵa kirip kelgen vestgotlar 413-jılda Rimdi basıp aldı. 455-jılda Rim vandallar tárepinen joq etildl. Eramızdıń V ásirde german, vestgot, vandal hám basqa qáwimlerdiń hújimi, qullar hám de kolonlardıń kóterilisleri nátiyjesinde Batıs Rim imperiyası jemirilgennen keyin, 476-jıl Odoakr basshılıǵında korollik hákimiyatı ornatıldı. 488-jılda Teodorix basshılıǵında ostgotlar patshalıǵı qurıldı. 554-jıl Italiyanı Vizantiya, basıp aldı hám Vizantiya imperatorı Yustinian I 554-jıl Pragmatik sanksiya shıǵardı, bul hújjet Rim imperiyasınıń sociallıq-ekonomikalıq qatnasların qayta qayta tiklewge qaratılǵan edi. 568-jılda Arqa Italiyaǵa langobardlar keldi.

Langobardlardıń basqınshılıǵı qulshılıq rejimine úzil-kesil soqqı berdi. Olar qul iyelewshilerdiń kóp bólegin qırıp tasladı hám quwıp jiberdi. Olardan tartıp alınǵan jerler basqınshı mákánshılar arasında bólistirildi. Erkin dıyqan waqtınsha tiykarǵı islep shıǵarıwshı kúshke aylandı. Biraq Rimdegi iri jer iyeliginiń bir bólegi (qullar hám kolonlar menen birge) báribir saqlanıp qalǵan edi. Rim jeke menshikligi tásirinde langobardlar komandasınıń bólekleniwi kúsheydi, ǵárezli dıyqanlar klası hám jer iyeleri klasınıń qáliplesiw procesi tezlesti. Dáslepki feodal mámleketi payda boldı. Italiyanıń bir bólegi Vizantiya húkimranlıǵı astında qala berdi. 751-jılda langobardlar Ravenna ekzarxatidi basıp aldı, keyninen franklar onı langobardlardan tartıp aldı. 556-jılda franklar patshası Pipin Pakana Ravenna ekzarxatı, Rim dukati hám Pentapolisti papaǵa sıylıq etkennen soń, papalardıń teokratik mámleketi (Papa wálayatı) quramına qosıldı. 773-774-jıllarda Italiyanı franklar patshası Ullı Karl basıp aldı. Italiyanıń franklarǵa baǵınıqlı bolıwı onda jer iyeleri qatnaslarınıń rawajlanıwın tezlestirdi. 781-jılda Italiya patshalıǵı dúzildi. Ullı Karldıń balası Pipin onıń patshası boldı. Franklar basqınshılıǵınan keyin Italiyada múlklik qatnasları tez rawajlana basladı. 887-jıl Ullı Karl dinastiyasınan bolǵan Karl III awdarılǵannan keyin, iri zıyalılar arasında Italiya taxtı ushın gúres háwij aldı. IX ásirde Italiyaǵa qubladan arablar, arqadan vengerlar hújim etti.

X ásirdiń 2-yarımınan XII ásir baslarına shekem Italiyanıń kóp bólegi german imperatorı Otton I tásirinde boldı. X-XI ásirlerde Italiyanıń Milan, Veneciya, Genuya, Piza hám basqa da qalaları episkop-senorlar iskenjesinen qutılıp, ǵárezsiz qalalarǵa aylandı. XI-XII ásirlerde Italiya qalalarında ónermentler hám sawdagerler korporaciyaları-cexlar payda boldı. Kommunalar jeńiske eriskennen soń, húkimet senordan konsullar komissiyası qolına ótti, qala zıyalılarınıń, bay sawdagerlerdiń wákilleri sol komissiya quramına kiretuǵın edi. Ónermentler menen mayda sawdagerler húkimetke jolatılmaytuǵın edi. Xalıq jıyınınıń áhmiyeti onsha úlken emes edi. Siyasiy hám ekonomikalıq huqıqlardıń kommunaga ótiwi jer iyeleriniń qúdiretine ziyan jetkerdi hám Italiya ekonomikasınıń rawajlanıwı hám de átiraptaǵı mayda qala hám awıllar aymaǵında boysındırıw jolı menen qala-mámleketlerdiń dúziliwi ushın túrtki boldı, bul qala-mámleketlerde sol dáwir ushın oǵada aldıńǵı bolǵan jańa mámleket forması - respublika basqarıw principi ornatıldı. Qala kommunalar tovar - pul qatnasları rawajlanǵan qúdiretli oraylarǵa aylandı; atanaq júrisleri bolsa bul jerde port qalalar (Veneciya, Genuya, Piza, Ankona) gúlleniwine, olardı Evropa menen Shıǵıs arasındaǵı tiykarǵı sawda dáldalshılarına aylandırdı. Arqa hám Orta Italiyadaǵı qalalardıń ekonomikalıq ústemligi Italiyanıń sol bóleginde XI-XII ásirlerde iri jer iyeleriniń jerlerdi dıyqanlar, ricarlar, sawdagerler hám geyde qalalardıń joqarı siyasiy toparına girewge beriwine alıp keldi. XII-XIII ásirlerde Italiya qalalarınıń qollap-quwatlawı menen awıl kommunaları júzege kele basladı, olar ózin-ózi basqarıw huqıqı beriliwin talap etti.

Awıl kommunaları jer iyeleri húkimranlıǵınan azat bolıwı menen-aq qońsılas qalalarǵa ǵárezli bola bardı. XII-XIII ásirde Paviya, Milan hám basqa qalalarda ónerment, sawdager hám mayda ricarlar iri zıyalılarǵa qarsı gúresti. Sol dáwirdegi qalalar xalqı Italiyaǵa bastırıp kirgen german jer iyelerine qarsı qaharmanlarday gúresti. 1158-jılda imperator shıǵarǵan Ronkal sheshimine qaray Italiya kommunaları siyasiy ǵárezsizlikten ayırıldı. German jer iyelerine qarsı gúres dáwirinde Italiya qalalarında gvelflar hám gibellinlerdiń siyasiy partiyaları payda boldı. 1162-jılda german basqınshılarına qarsılıq kórsetiwdiń tiykarǵı orayı bolǵan Milan wayran etildi. 1167-jılda Arqa Italiya qalaları birlesip, „Múqaddes Rim imperiyası“ imperatorlarına soqqı beriw ushın Lombardiya ligasın dúzdi. German jer iyelerine qarsı gúres italyan xalqınıń milliy ózligin ańlaw elementleri payda bolıwına kómeklesti. 1183-jıl Konstansa pitimine qaray Italiya qalaları imperatordan haqıyqıy ǵárezsizlikti jáne tiklep aldı.

XI ásirde Qubla Italiya hám Siciliyanı normanlar basıp alǵan edi, bul jerlerde jer iyelik qatnasları Arqa hám Orta Italiyadaǵıdan tómenlew rawajlandı. XIII ásirde de yarım dıyqanlardıń úlken qatlamı bar edi. Siciliya koroli hám „Múqaddes Rim imperiyası“ imperatorı Fridrix II Shtaufen Siciliyanı oraylasqan byurokratik monarxiyaǵa aylandırdı, óz húkimranlıǵın pútkil Italiyaǵa jayıwǵa zaya urındı. XIII ásir 60-jıllarda Qubla Italiya ózine Anjuy dinastiyasın boysındırıp aldı. 1282-jıldaǵı xalıq kóterilisi sebepli Siciliya korolligi ıdıradı. XIII ásir aqırı XIV ásir baslarında Siciliyanı, XV ásir ortalarında Qubla Italiyanı da Aragon dinastiyası qolǵa kirgizip aldı. Nátiyjede Italiya qubla ispanlar húkimranlıǵı astına ótti. XIII ásirde Italiya qalalarınıń dáslepki rawajlanıwı sebepli Arqa hám Orta Italiyadaǵı aldıńǵı qala-mámleketlerde dáslepki tovar-pul qatnasları nıshanları payda boldı: bank jumısı rawajlandı, teńiz artı sawdası, mawıtı toqıw gúllendi (Florensiya, Veneciya, Genuya, Piza, Bolonya). Bank hám sawda qarjısınan sanaattı rawajlandırıw ushın paydalanıldı. Ónermentshiliktiń keńeyiwi qala-mámleketlerdiń ózine qaraslı aymaqlarda dıyqanlardıń servaj (krepostnoy ǵárezlilik) dan azat etiwine múmkinshilik berdi. Dıyqanlardıń kóbisi qalalarǵa kóship, ustaxanalardaǵı jalshılar sapın toltırdı. Arqa hám Orta Italiya qalalarında sawdager-ónermentler menen jer iyeleri arasında kúshli gúres nátiyjesinde jer iyeleri siyasiy huqıqlarınan ayırıldı.

Arqa hám Orta Italiya qala hám awıllarında islep shıǵarıw kúshleriniń jedel rawajlanıwı sebepli XIV-XVI ásirlerde dúnyada birinshi ret dáslepki tovar - pul qatnasları payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp keldi. XIV ásir Arqa hám Orta Italiyanıń ayırım iri qalalarında jalshılar sanı neshe on mıńlaǵan adamǵa jetti, tiykarınan, mawıtı toqımashılıǵında manufaktura payda boldı. XIV-XV ásirlerde xalıq kóterilisleri kúsheyip barıwınan shoshıǵan „semiz“ popolanlar qalalarda respublika mákeme usılın tiraniya menen almastırdı. XV ásirde Florensiya, Milan, Bolonya, Ferrara, Urbino hám basqa orınlarda tiraniya bekkem júzege keldi. XVI ásir 2-yarımında Italiyada reakciya kúsheyiwi, mal-múlklik qatnaslarınıń daǵdarısı hám sawda-sanaat qatnaslarınıń keń tamır jayıwı Italiyada aǵartıwshılıq aǵımın keltirip shıǵardı. Sawda-sanaattıń rawajlanıwı hám aǵartıwshılıq háreketi Italiya tariyxında jańa dáwir - shet el húkimranlıǵına qarsı gúres baslanıwına sebep boldı. 1789-1794-jıllarda Franciyada bolıp ótken revolyuciya Italiyadaǵı revolyuciyashılar iskerligin kúsheytti. Franciyadaǵı sıyaqlı Italiyada da yakobinshiler háreketi payda boldı. 1796-1797-jıllardaǵı Napoleon júrisinen keyin Italiya Respublikası (1797) dúzildi. 1799-jıl A. V. Suvorov armiyası francuz armiyasın Italiyadan jıljıtıp shıǵardı. Biraq 1800-jıl Napoleon armiyası Italiyaǵa taǵı bastırıp kirdi. Pyemont, Liguriya, Toskana, Papa wálayatları Franciyaǵa qosıp alındı, Sizalpin (1802-jıldan Italiya) Respublikası Italiya patshalıǵına aylandırıldı (Napoleonnıń ózi imperator edi). Solay etip, pútkil Italiya (Sardiniya hám Siciliya atawlarınan tısqarı) Franciya qol astında birlestirildi. 1814-jıldan Italiyada Franciya húkimranlıǵına qarsı gúresiwshi shólkemler dúzile basladı. Napoleon imperiyası jemirilgennen keyin, Vena kongressi (1814-1815) mámlekettiń Avstriyaǵa qaraslılıǵı hám kóplegen korolliklerge bólingenligin rásmiylestirdi. XIX ásir 40-jıllarınan Lombardiya, keyninen Pyemontta sanaat awdarıspaǵı baslandı.

1848-1849-jıllarda revolyuciya júz berdi. Franciya, Avstriya hám de Italiya jer iyeleri til biriktirip, revolyuciyanı bastırdı, aldınǵı tártiplerdi tikledi. 1860-jıl may ayında J. Garibaldi shólkemlestirgen áskeriy júris Italiyanı birlestiriwde áhmiyetli rol oynadı. Avstriya zulımınan azat etilgen jerler Pyemontqa birlestirildi, 1861-jıldan Pyemont birlesken Italiya patshalıǵı dep júrgizildi. 1870-jılǵa kelip Italiya birlestirip bólindi hám ol qaraqshılıq jolın tuta basladı. Italiya Germaniya hám Avstriya-Vengriya menen birge Úshler Awqamın dúzdi (1882). Italiya áskerleri 1889-1890-jıllarda Somali hám Eritreyanı basıp aldı, bıraq Efiopiyada awır soqqıǵa ushıradı. 1911-1912-jıllardaǵı Italiya-Túrkiya urısı nátiyjesinde Italiya Liviyanı basıp aldı. 1916-jıl 27-avgustta Italiya Germaniyaǵa qarsı urıs járiyaladı. Urıs mámleket ekonomikasına úlken zıyan keltirdi. Urıstıń awır aqıbetleri hám ekonomikalıq krizis Italiyada qozǵalańlar baslanıwına alıp keldi. Ásirese, Turin jumısshılarınıń kóterilisi júdá kúshli boldı. Revolyuciyalıq kúshlerdiń tarqaqlıǵınan paydalanǵan revolyuciyashı elementler húkimet joqarısına 1922-jıl 31-dekabrde B. Mussolinidi keltirip qoydı. Mussolini húkimeti demokratiyalıq kúshlerge qarsı gúres basladı. 1929-1933-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi Italiya ekonomikasın qıyın jaǵdayǵa salıp qoydı. Soǵan qaramay, Mussolini húkimeti mámleketti áskeriylestire berdi hám jańa urısqa tayarlıq kóre basladı. 1935-jıl 3-oktyabrde Italiya urıs járiyalamastan Efiopiyaǵa hújim baslap, 1936-jıldıń may ayında onı hám 1939-jılda Albaniyanı basıp aldı. Italiya Milletler Awqamınan shıǵıp, „Antikomintern pakti“ ne qosıldı (1937) hám gitlershiler Germaniyasınıń tiykarǵı awqamshısına aylandı. 1940-jıl oktyabrde Italiya Greciyaǵa, 1941-jıl aprelde Yugoslaviyaǵa hújim etti. 1941-jıl 22-iyunda Italiya burınǵı SSSR ǵa urıs járiyaladı, shıǵıs frontqa italyan ekspedicion korpusı (1942-jıldan armiya) n jiberdi.

Bıraq 1943-jıl Italiya áskerleri burınǵı Sovet armiyası tárepinen joq etildi. Siciliyaǵa Angliya-Amerika áskerleri bastırıp kirdi. Bul waqıyalar Mussolini siyasatınıń kriziske ushırawına hám húkimettiń Marshal P. Badolo qolına ótiwine sebep boldı (1943-jıl 25-iyul). Badolo Angliya-Amerika komandirligi menen jarasıw (sózsiz taslim bolıw) shártnamasına jasırınsha qol qoydı. Bunnan xabardar bolǵan Germaniya Italiyanıń úlken bólegin basıp alıp, Mussolini basshı quwırshaq húkimet dúzdi. 1943-jıl gúzinen italyan xalqı azatlıq ushın gúres basladı. Aqır-aqıbette, 1944-jıl aprelde barlıq antifashist partiyalardıń wákillerinen ibarat jańa húkimet (Badolo basshı) dúzildi. Pútkil xalıq qurallı kóterilisi nátiyjesinde 1945-jıl aprelde mámleket fashistlerden azat boldı. 1946-jıl 2-iyunda Respublika dep, daǵaza etildi.

Italiya 1945-jıldan baslap [[BMSh]] aǵzası. 1992-jıl 10-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán aldı hám sol jıl 24-martta diplomatiyalıq qatnasın ornattı. Milliy bayramı - 2-iyun - Respublika dep daǵaza etilgen kún (1946); 1977-jıldan 2000-jılǵa shekem iyunnıń birinshi ekshembisinde bayramlanǵan. Trir qalası diywallarınıń arqa dárwazası (qurılıs 180-jılda baslanǵan, biraq aqırına jetpegen).

==Fiziologiyalıq qásiyetleri==
===Geografiyalıq jaylasıwı===
Tiykarǵı maqala: Italiya geografiyası 

Italiya aymaǵı 302 073 km² (maydanı boyınsha dúnyada 72-orında turadı). Italiya Franciya, Shveycariya, Avstriya hám Sloveniya menen qurǵaqlıqta shegaralas.

===Geologiyalıq dúziliwi===
Italiya litosfera plitaları arasındaǵı baylanıs aymaǵında jaylasqan, sol sebepli jer silkiniwler tez-tez boladı. XX-XXI ásirlerde belgilengen eń úlken jer silkiniwler:
* 1908-jıl: Reggio hám Messina qalasındaǵı jer silkiniw
* 1915-jıl: Marsikadaǵı jer silkiniw
* 1929-jıl: Boloniya jer silkiniwi
* 1932-jıl: Abruzzo jer silkiniwi
* 1972-jıl: Ankonda jer silkiniwi
* 1976-jıl: Friuli jer silkiniwi
* 1990-jıl: Santa-Lyusiyadaǵı jer silkiniw
* 1997-jıl: Umbria hám Marche qalalarındaǵı jer silkiniwi
* 2002-jıl: Molise jer silkiniwi
* 2009-jıl: L' Aquila jer silkiniwi
* 2012-jıl: Emilie-Romagna jer silkiniwi
* 2016-jıl: Abruzzoda jer silkiniw, Latsio

Italiyada aktiv hám óshken vulkanlar bar. Olar arasında eń úlken 5 ewi bar:

* 1. Etna - Evropadaǵı eń biyik aktiv vulkan - 3340 m. Ol Siciliya atawınıń arqa-shıǵısında jaylasqan bolıp, basqa kraterlar menen birge Kalabriya regionı jaǵasınan ashılǵan ájayıp gózzallıq landshaftın usınıs etedi.
* 2. Vezuviy - (1277 m) Neapol hám qoltıq ústindegi minarlar - bul landshaft dúnyaǵa ataqlı. Vezuviydiń eń ataqlı atılıwı eramızǵa shekemgi 79-jılda júz bergen. Pompey, Stabiae hám Herculaneum derlik pútkilley lava hám kúl astında bolǵanında. Aqırǵı ret Vezuviy 1944-jılda oyanǵan, biraq qánigelerdiń aytıp ótiwinshe, keleshekte vulkan mudam aktiv hám júdá qáwipli boladı.
* 3. Stromboli - Tirren teńizindegi Eol atawlarınıń bir bólegin quraytuǵın aktiv vulkan.
* 4. Vulkan tap sol atamadaǵı atawda jaylasqan Eol atawlarınıń taǵı bir vulqanı bolıp tabıladı.
* 5. Marsiglia - Tirren teńizinde jaylasqan potencial qáwipli suw astı vulkanı.

===Tawlar,dárya hám kólleri===
Arqada Alp tawlarınıń qubla janbawırları Batıs Evropanıń eń biyik noqatı Montblan tawı (4810 m), qublada Padan tegisligi; yarım atawda Apennin tawları jaylasqan (eń biyik noqatı - Korno Grande tawı, 2914 m). Apennin tawları tómendegilerge bólinedi: Ligurian, Toskana-Emilian, Umbro-Marsiya, Abruzze, Kampaniya, Lukaniya, Kalabriya Apennin hám Monti Sabini. Sonıń menen birge, yarım atawdıń shıǵıs bóleginde Gargano yarım atawı, qubla-shıǵısında hám qubla-batıs bóleginde Salentina hám Kalabriya yarım atawları jaylasqan. Aktiv vulkanlar - (Vezuviy, Etna); jer silkiniwler tez-tez júz beredi. Teńizlerdi juwıw - shıǵıstan Apennin yarım atawın Adriatik teńizi, arqa bóleginde Veneciya qoltıǵı menen juwıp turadı. Puglia hám Albaniya arasındaǵı Otranto buǵazı Adriatik teńizin Ion teńizi menen baylanıstıradı. Apuliya hám Kalabriya arasında Taranto qoltıǵı qurǵaqlıqqa tereń kiredi. Júdá tar Messina buǵazı Kalabriyanı Siciliyadan, keńligi 135 km bolǵan Siciliya (yamasa Tunis) buǵazı Siciliyanı Arqa Afrikadan ajıratıp turadı. Tirren teńizi Sardiniya, Korsika, Toskana arxipelagi, Apennin yarım atawı hám Siciliya menen shegaralanǵan úshmúyesh formasındaǵı háwiz bolıp tabıladı. Korsika arqasında Genuya qoltıǵı menen Liguriya teńizi jaylasqan. Siciliya atawınıń arqa-shıǵıs bóleginde Nebrodi tawları, Sardiniya atawınıń qubla-batıs bóleginde Kampidano tegisligi jaylasqan. Kishi atawlardıń kópshiligi arxipelaglarǵa bólingen, mısalı, Napoleon Bonapart quwǵın etilgen Elba atawın óz ishine alǵan Toskana arxipelagi. Italiyadaǵı eń uzın dárya - Po, uzınlıǵı 682 km. Eń úlken kól - Garda kóli (370 km²).

===Íqlımı===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya ıqlımı]]'' 

Italiya subtropikalıq Orta jer teńizi ıqlım zonasında jaylasqan bolıp, teńizdiń tásiri arqa hám batıs samallar ushın tosıq bolǵan Alp tawları tárepinen kúsheytiriledi.

===Paydalı qazılmalar===
Italiya hár qıylı mineral resurslarǵa iye. Biraq olardıń kóbisiniń kánleri rezervleri tárepinen kishi, pútkil mámleket boylap tarqalǵan, kóbinese olardı ózlestiriw ushın qolaysız orınlarda. Solay etip, 1982-jılda mámlekette, sonday-aq Elba atawında (bir qatar orınlarda, bıraq ásirese Mártera aymaǵında) temir rudasın qazıp alıw pútkilley toqtatıldı. Basqa túrdegi shiyki ónim rezervleri boyınsha Italiya jarlı. Antrasit az muǵdarda Aosta oypatlıǵı aymaǵında, kolloid qońır taslar Toskanada, torf hám torfqa uqsas qońır taslar da ushıraydı. Oraylıq Italiya hám Liguriyada kishi marganets kánleri bar. Apuliyanıń karst shuqırlıqlarınan uzaq waqıttan berli qazıp alınǵan boksit házir derlik tawsıladı. Siciliya atawında kaliy hám tas duzı, asfalt hám bitum rezervleri bar.

Italiyanıń energiya resursları mámlekettiń energiyaǵa bolǵan mútájiniń tek 15 payızın qandıradı. Sardiniya, Toskana, Umbria, Kalabriyada qońır hám tómen sapalı kómir kánleri bar. Siciliya atawı, Padaniya tegisligi hám Oraylıq Italiyanıń shıǵıs jaǵasındaǵı sheklengen neft rezervleri Italiyanıń neftke bolǵan mútájiniń 2% ten azıraǵın támiyinleydi. Padan tegisliginiń tábiyiy gaz kánleri jáne onıń suw astı dawamı, Adriatik teńiziniń kontinental shelfi mámleket ekonomikası ushın júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Tábiyiy gaz Arqa, Oraylıq hám Qubla Apennin hám Siciliyada jaylasqan. Urıstan keyingi jıllarda júdá áhmiyetli (Italiya ushın) neft resursları - Padan oypatlıǵında, Alp tawları eteklerinde, sonıń menen birge Siciliya atawında tabıldı. Olarǵa qosımsha túrde bitumli slaneclar, Ragusa regionındaǵı Siciliya atawında, Abruzzo e Molise regionındaǵı San Valentino qasında, sonıń menen birge, Frozinone regionında (Latsio).

==Xalqı== 
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya xalqı]]''

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları==
"Alǵa, Italiya" partiyası, 1993-jıl siyasiy awqam retinde dúzilgen, 1996-jıl partiyaǵa aylandırılǵan; Italiya liberal partiyası, 1848-jılda tiykar salınǵan, 1944-jılda qayta tiklengen, 1994-jıl martında ózin-ózi tamamlaǵan hám sol jıl iyulda qayta islengen; Italiya Xalıq partiyası, tamamlanılǵan Xristian-demokratiyalıq partiya negizinde 1994-jıl 18-yanvarda rásmiy túrde dúzilgen; Kommunistlik qayta qurıw partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Italiya respublikashılar partiyası, 1832-jıldan iskerlik kórsetedi; Italiya social-demokratiyalıq partiyası, Socialistlik partiya bólekleniwi nátiyjesinde 1947-jılda dúzilgen, 1966-jılda Socialistlik partiya menen qosılǵan, 1969-jıldan taǵı ǵárezsiz partiya; Italiya socialistleri, Italiya socialistlik partiyasınıń bóliniwi nátiyjesinde 1994-jıl dúzilgen; Italiya socialistlik partiyası, 1892-jılda Italiya miynetkeshler partiyası atı menen dúzilgen. Italiya ulıwma miynet konfederaciyası, 1906-jılda dúzilgen; Italiya miynetkeshleri kásiplik awqamları konfederaciyası, 1948-jılda dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası aǵzası. Italiya miynet awqamı, 1950-jılda dúzilgen.

==Xalqı, nomer hám esap-kitap==
2008-jıl aqırına kelip Italiya xalqı 60 million adamnan astı. Usı waqıtta mámleket xalqı sanı boyınsha Evropa Awqamı mámleketleri arasında tórtinshi orında hám dúnya mámleketleri arasında 23-orında. Xalıq tıǵızlıǵı - hár kvadrat metrge 199,2 dana adam. Kilometr - Evropa Awqamında besinshi orın. Eń joqarı tıǵızlıq Arqa Italiyada jaylasqan bolıp, ol jerde mámleket ulıwma xalqınıń derlik yarımı jasaydı. Italiyanıń eń tıǵız jaylasqan aymaqları Kampaniya, Lombardiya hám Liguriya tegislikleri bolıp, bul jerde 1 km² ga 300 den artıq xalıq tuwrı keledi. Bul X ásirge shekem qolaylı ekonomikalıq shárayatlar menen baylanıslı. Mámleket qublası rawajlanǵan hám xalıq tıǵızıraq edi. Po dáryası oypatlıǵı ásirese tıǵız. Tawlı aymaqlarda xalıq talay az. Bul jerde xalıq tıǵızlıǵı 1 km² ga 35 adamǵa shekem páseyedi, Sardiniya hám Bazilikatanıń ekonomikalıq tárepten az rawajlanǵan aymaqlarında xalıq tıǵızlıǵı 1 km² ga 60 adamdı quraydı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya uzaq ekonomikalıq rawajlanıwdı bastan keshirdi, bul awıl xalqınıń qalalarǵa migraciyasın keltirip shıǵardı hám emigraciyanı toqtattı hám mámleketti immigrantlar ushın ózine tartarlıq edi. 1970-jıllarǵa shekem tuwılıw dárejesi joqarı bolıp turdı, bıraq tez arada xalıqtı almastırıw dárejesinen tómenge tústi. 2008-jılda hár bes italiyalıqtan biri 65 jastan asqan. Soǵan qaramastan, tiykarınan, sońǵı jigirma jıl ishinde ǵalabalıq immigraciya sebepli, 2000-jıllarda kóp jıllar dawamında birinshi ret tuwılıw dárejesi (ásirese, arqa aymaqlarda) ósti. Tuwılıw dárejesi de astı: 2005-jıldaǵı 1,32 ge salıstırǵanda 2008-jılda 1,41 di quradı.

''Xalıq sanı:''
* 1931-jıl - 41,2 million adam.
* 1960-jıl - 51,0 million adam.
* 1977-jıl - 56,3 million adam.
* 2000-jıl - 57,7 million adam.
* 2007-jıl - 60,1 million adam.
* 2008-jıl - 59,9 million adam.
* 2009-jıl - 60,2 million adam.
* 2011-jıl - 59,6 million adam.
* 2017-jıl - 60,5 million adam.
* 2023-jıl - 58,9 million adam.

2014-jıl jaǵdayına kóre Italiyada ortasha ómir kóriw 83 jastı quraydı, bul dúnyadaǵı eń joqarı kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Hayallar ushın pensiya jası 65 jas, er adamlar ushın 70 jas bolıp tabıladı.

===Ósiw pátleri, xalıqtıń jası hám jınısı quramı===
Italiyada tuwılıwdıń ulıwma dárejesi 1881-1890-jıllarda maksimal dárejege jetti hám 37,8 promilleǵa teń edi, biraq 1932-jılda 23,6 ǵa kemeydi. 2021-jıl jaǵdayına Italiya xalqınıń jas quramı: 0-14 jas - 12,8%; 15-64 jas - 63,7%; 65 jas hám onnan úlken - 23,5%. Italiya xalqınıń ortasha jası The World Factbook maǵlıwmatlarına kóre 2020-jıl ushın 46,5 jastı (dúnyada 5-orın), sonday-aq er adamlar ushın 45,4 jas hám hayallar ushın 47,5 jastı quradı. Er adam hám hayal qatnası: ulıwma xalıq - 0,93 (2020). 2021-jıl jaǵdayına Italiya xalqınıń ortasha ómir kóriw dawamlılıǵı: jámi - 82,67 jıl; er adamlar - 80,01 jas; hayallar - 85,49 jıl. 2021-jıl jaǵdayına kóre, tuwılıw dárejesi hár 1000 xalıqqa 8,37 jańa tuwǵan bópeni quraydı (dúnyada 216-orında). Ulıwma tuwılıw dárejesi (TFR) hár bir hayalǵa 1,47 tuwılıwdı quraydı.

Xalıqtıń demografiyalıq qartayıwı sebepli ólim dárejesi turaqlı asıp barmaqta, 2021-jıl jaǵdayına kóre ólim dárejesi hár 1000 adamǵa 10,7 ólimdi quraydı (dúnyada 24-orında). 2021-jıl jaǵdayına kóre, Italiyanıń sap migraciya dárejesi hár 1000 xalıqqa 3,21 migranttı quraydı (dúnyada 34-orında). 2019-jıl jaǵdayına kóre, Italiyada birinshi tuwılǵan hayaldıń ortasha jası 31,3 jastı quraydı (salıstırıw ushın, Koreya Respublikasında dúnyadaǵı eń tómen TFR ǵa iye bolǵan mámleket 2020-jılda hár bir hayalǵa 0,84 tuwılıwdı quraydı, ortasha jası 2019-jılda birinshi tuwılǵan hayal 32,2 jasta edi). Italiyada regionlar boyınsha tuwılıw dárejesinde úlken ayırmashılıqlar bar edi: dástúriy túrde qubla aymaqlarda tuwılıw dárejesi joqarı bolǵan, biraq jaqında bul tendenciya keri.

2009-jıl jaǵdayına kóre, shet elde tuwılǵan italyanlardıń kelip shıǵıwı geografiyası tómendegishe edi: Evropa (53,5%), Afrika (22,3%), Aziya (15,8%), Amerika (8,1%) hám Okeaniya (0,06%). Italiyanıń shet el xalqı tegis emes bólistirilgen: 87,3% mámlekettiń eń ekonomikalıq rawajlanǵan arqa hám oraylıq regionlarında, tek 12,7% bolsa yarım atawdıń awıl xojalıǵı qubla bóleginde jasaydı. 2019-jıl jaǵdayına kóre, [[BMSh]] esap-kitaplarına kóre, Italiyada 6,3 million immigrant yamasa mámleket xalqınıń 10,4 procenti jasaǵan. Italiya Milliy Statistika Institutı (ISTAT) maǵlıwmatlarına kóre, Italiya mámleketi xalqınıń kóbeyiwine Italiyada turaqlı jasawshı shet el puqaraları úlken úles qosqan. 2001-jıldan 2011-jılǵa shekem shet ellikler sanı úsh ese kóbeydi: 2001-jılǵı xalıqtı dizimge alıwda 1 300 000 den sál kóbirek, 2011-jılda bolsa 3 769 518 dana shet el puqaraları Italiyada jasaǵan. Shet el puqaralarınıń aymaqlıq bólistiriwi derlik ózgermedi: úshten eki bólegi Italiya arqasında, atap aytqanda arqa-batıs bóleginde turaqlı jasaw jayına iye, bul jerde shet elliklerdiń 36 procenti jasaydı. Immigrantlardıń yarımınan azıraǵı jergilikli xalıq sanı 20 000 adamnan aspaytuǵın kishi toparlarda jasaydı. Iri kommunalardan eń joqarı orındı Breshiya iyeleydi, onıń aymaǵında shet el xalqınıń 16% i jasaydı.

==Ekonomikası==
Italiya - joqarı rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Dúnyada eń rawajlanǵan 10 mámlekettiń biri. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 31,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,9%, xizmet kórsetiw salası 65,5% (1997). Italiyada 12 mln. nan zıyat xalıq xizmet kórsetiw salasında, 6,5 mln. adam sanaatta, 1,5 mln. adam awıl xojalıǵında bánt. Sanaatında awır sanaat ústem. Atap aytqanda, mashinasazlıq, metallurgiya, avtomobilsazlıq, toqımashılıq, elektroenergetika, neftti qayta islew, neft ximiyası rawajlanǵan. Sanaat óniminiń ádewir bólegi eksport etiledi. Italiyada shiyki ónim hám energetika rezervleri az, barları da tegis emes jaylasqan. Neft hám gaz (tiykarınan, Padan tegisligi, Po dáryası etekleri, Adriatika teńizi jaǵasına jaqın jaylar hám Siciliya atawında), qorǵasın, rux (tiykarınan, Sardiniya atawında), temir káni (Aostada hám Sardiniya atawda), boksit, kinovar (sınap rudası), pirit (Toskana wálayatında), altınkúkirt, duz (Siciliya atawında), qońır kómir, qurılıs materialları hám basqalar qazıp alınadı.

Íssılıq elektr stanciyaları elektr energetikanıń tiykarın quraydı. Atom elektr stanciyaları hám geotermal stanciyalar qurılǵan. Jılına ortasha 222 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Metallurgiya sanaatı, tiykarınan, shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında isleydi. Qara metallurgiyanıń eń iri kárxanaları Genuya, Neapol átirapında, sonıń menen birge, Pombino hám Tarantoda; reńli metallurgiya kárxanaları Veneciya, Bolsano, Mori, Milan qalaları hám Sardiniya atawında jaylasqan. Neftti qayta islew kárxanaları (shetten keltirilgen shiyki ónim tiykarında), tiykarınan, teńiz jaǵasındaǵı jaylar (Genuya, Neapol, Venetsiya, Spetsiya, Augusta) de hám neft ónimleri eń kóp qollanılatuǵın qalalar (Milan hám basqalar) da. Sanaattıń jetekshi tarawı bolǵan mashinasazlıq tarmaqları: avtomobilsazlıq (Turin), kemasazlıq (Genuya, Livorno, Neapol, Veneciya, Triyest), stanoksazlıq (Milan, Breshna, Turin), priborsazlıq (Ivrea), elektrotexnika (Milan, Varese, Bergamo, Turin, Genuya) hám elektron (Milan átirapı) sanaatı rawajlanǵan. Neft ximiyası, plastmassa, metalllı tógin, jasalma talshıq, farmacevtika hám rezina ónimleri, sintetikalıq kauchuk islep shıǵarıw joqarı dárejege jetken. Lombardiya hám Pyemont - dástúriy toqımashılıq orayları.

Azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları - un, makaron, sır, qant-qumsheker, konserva, zeytun mayı, júzim vinosı (jılına 70 mln. gektolitr) islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Jeńil sanaat, atap aytqanda, ayaq kiyim islep shıǵarıw rawajlanǵan. Ónermentshilikke ásirese úlken itibar beriledi. Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaqları - dıyqanshılıq (58%) hám shárwashılıq (42%). Ónimli jerlerdiń 34,3% (19,6 mln. gektar) awdarılıp, egin egiledi, 11% baǵ, júzimzarlıq hám zeytunzar, 19,2% otlaq hám jaylaw. Tiykarǵı dán eginleri - biyday, makka-júweri, sulı, arpa, salı. Qant láblegi, júzim, zeytun, citrus miyweler hám palız eginleri de jetistiriledi. Vino islep shıǵarıw kólemi tárepinen Italiya dúnyada jetekshi orınlardan birinde turadı. Italiya jılına 6 mln. tonnaǵa jaqın hár qıylı ızǵar miywe beredi, onıń azǵana 60% i mámleket arqasındaǵı qánigelesken fermer xojalıqlarında jetistiriledi. Qubla wálayatlarda badam, ǵoza, fundukzarlar kóp. Júzim ónimi jılına 10 mln. tonna (onıń 90% i qayta isletilinip, vino etiledi), citrus miyweler hasılı jılına 3,3 mln. tonna, pomidor ónimi 5,5 mln. tonna. Shárwashılıqta qaramal (8,8 mln. bas), shoshqa (9,6 mln. bas) hám qoy (12,2 mln. bas) baǵıladı. Mámleket arqasında sút hám gósh shárwashılıǵı ústem. Balıqshılıq jaqsı rawajlanǵan.

==Xalıqtıń etnikalıq quramı==
===Tiller===
''Tiykarǵı maqala: [[Italyan tili]]''

Rásmiy tili italyan tili bolıp, hind-evropa shańaraǵınıń romantikalıq tilleri toparına kiredi. Italiyada italyan tiliniń túrli dialektleri de bar. Barlıq dialektlerdi arqa, oray hám qubla dialektlerine bóliw ádet bolıp tabıladı. Zamanagóy italyan tilin "hámelge erisken" dialekt dep ataw múmkin, ol sociallıq-siyasiy turmısta keń qollanıladı. Usınıń menen birge, Florenciya sóylesiminde olar kóbirek siyasat haqqında emes, bálkim Florenciyada tuwılǵan eń ullı súwretshiler sıyaqlı mádeniyat haqqında sóylesedi - Dante Aligyeri, Jovanni Bokkachcho sıyaqlı mádeniyat haqqında sóylesedi. Nemis tili rásmiy túrde Bolzano hám Qubla Tirolda italyan tiline teń dep tán alınǵan, sloven tili Gorizia hám Triestta regionlıq mártebege iye, Aosta oypatlıǵında francuz tili.

==Din==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyada din]]''

2003-jıl 31-mart jaǵdayına Rim-katolik shirkewiniń Italiyadaǵı sıyınıwshılarınıń sanı 55 752 000 den 57 610 000 adamǵa shekem (Italiya xalqınıń shama menen 96,77%), olardan 33 ten 38% ke shekem aktiv parishionlar; Katoliklerdiń 10% túrli shirkew ministrliklerinde qatnasadı. Mámlekettegi pravoslav xristianlardıń ulıwma sanı, 2012-jıl ushın esap-kitaplarǵa kóre, 1,4 million adamdı (mámleket xalqınıń 2,3% ten aslamın) quraydı hám Shıǵıs Evropadan kelgen emigrantlar sanınıń kóbeyiwi esabına artıp barmaqta. Yegoryevsk arxiyepiskopi Mark (Golovkov) tıń sózlerine kóre, pravoslavlik Italiyada dinge sıyınıwshılar sanı boyınsha (katolikten keyin) ekinshi din bolıp tabıladı. Batıs Evropa Patriarxal Eksarxi, Italiyadaǵı Moskva Patriarxiyası shirkewleriniń administratorı - Korsun hám Batıs Evropanıń Metropoliti Entoni. Basqa xristian konfessiyaları arasında eń úlkenleri Iegova gúwaları (460 512 aǵza, olardan 2011-jıl aqırına shekem 245 657 si tarqatıwshılar), Italiyadaǵı Quday assambleyaları, pravoslavlıq, Evangelist shirkewleri federaciyası, Italiya (Vaudenlar, Baptistler), Pentikostallar, Jetinshi kún adventistleri).

==Italiya puqaralıǵı==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya puqaralıǵı]]''

Italiya puqaralıǵın tuwılıw arqalı alıs jus sanguinis (qan huqıqı) principine tiykarlanadı. Bunnan kelip shıǵadı, tuwılıw boyınsha Italiya puqarası italiyalıq ákesi yaki italiyalıq anasınan tuwılǵan bala bolıp tabıladı. Italiyaǵa kóship kelgen basqa mámleketler puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar (puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar), eger olar Italiya nızamshılıǵında belgilengen bir qatar shárt hám talaplardı atqarsa, Italiya puqaralıǵın alıwları múmkin. Dáslepki shárt - italyan tilin biliw. Jus soli tárepinen puqaralıq (topıraq huqıqı) (mámleket aymaǵında puqaralıǵı bolmaǵan shaxslardan tuwılǵan balanıń puqaralıǵın avtomatikalıq túrde alıw) Italiyada, Evropanıń hesh bir jayında bolǵanı sıyaqlı, tán alınbaydı.

Puqaralıqqa qabıllaw arqalı, Italiya puqaralıǵın alıw ushın soraw mámlekette 10 jıl nızamlı jasaǵannan keyin, sudlanǵanlıq jaǵdayı bolmasa hám dáramat dáregi bar bolsa, beriliwi múmkin. Italiyanıń burınǵı puqaraları hám olardıń tikkeley áwladları (jus sanguinis) ushın 10 jıllıq dáslepki múddet qısqartırılıwı múmkin; Italiyada tuwılǵan shet ellikler (jus soli); Evropa Awqamı puqaraları, qashqınlar hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar. Eger Italiya puqarası menen turmıs qurǵan bolsa, ekinshi ómir joldası puqaralıq ushın arza beriwi múmkin, ómir joldaslardıń nekesi hám birgelikte jasawı dawamlılıǵın esapqa alǵan halda: Italiyada nızamlı jasaǵan táǵdirde 2 jıl nekeden keyin; 3 jıllıq nekeden keyin, eger Italiyadan sırtta jasasa. Puqaralıqtı ótkeriw tuwrısındaǵı qarar qabıl etilgen kúnge kelip, ómirlik joldaslardıń ajırasıwı, nekeni bıykarlaw, ajırasıw yamasa nekeniń ámel etiwin tamamlaw bolmawı kerek. Belgilengen múddetler ómirlik joldaslar tárepinen tuwılǵan yamasa saqlap alınǵan balalar qatnasıwında yarımına qısqartırılıwı múmkin.

Italiya puqaralıǵın tán alıw, sonıń menen birge, burınǵı Avstriya-Vengriya imperiyası aymaǵında tuwılǵan hám jasap atırǵan shaxslar hám olardıń áwladları ushın arnawlı nızamlar tiykarında da múmkin. Eki puqaralıq Italiyada "repatriaciya nızamı" astında múmkin. Italiya hám Argentina arasında eki puqaralıq tuwrısındaǵı kelisim. Italiya puqaralıǵın alıw aldınǵı puqaralıǵınan waz keshiwge alıp kelmeydi, eger bunday waz keshiw Italiya puqaralıǵın soraǵan shaxs kelip shıqqan mámleket nızamshılıǵına muwapıq májbúriy bolmasa. Italiya puqaralıǵı Italiyada hám pútkil Evropa Awqamında erkin háreketleniw hám jasaw, saylaw processinde qatnasıw, dúnyanıń kóplegen mámleketlerine vizasız sayaxat etiw, sonıń menen birge basqa huqıqlardı beredi. Nızamǵa qarsı immigraciya Italiya nızamshılıǵına muwapıq jazalanadı: basqarıw járiymaǵa qosımsha túrde, huqıqbuzardı deportaciya etiw hám keleshekte Italiyaǵa viza beriwden bas tartıw.

===Intim tarawdı huqıqıy tártipke salıw===
2016-jılǵa shekem Italiya Batıs Evropadaǵı gey puqaralıq awqamları yamasa bir jınıslı nekelerdi tán almaǵan sońǵı mámleket bolıp qaldı, bul bolsa geyler paradı qatnasıwshılarınıń narazılıǵına sebep boldı. 2016-jıl 11-may kúni Deputatlar palatası puqaralıq birlespeleri tuwrısındaǵı nızamdı 372 kópshilik dawıs penen maqulladı, 51 danası qarsı, 99 danası biytárep. Puqaralıq birlespelerin neke menen teńlestiriw haqqında hesh qanday gáp joq. Italiya gomoseksualizmdi kritikalawdı  jınayat dep esaplaytuǵın nızamdı biykarladı. Italiya parlamenti LGBT wákillerin kritikalaw ushın qamaq jazasın názerde tutatuǵın nızam joybarın qollap-quwatlamadı. Senattıń (parlament joqarı palatası) 2021-jıl 27-oktyabrdegi jıynalısında deputatlardıń kóbisi baslamaǵa qarsı dawıs berdi. Italiyada ǵarlıq nızamlı iskerlik emes. 1958-jılǵı ámeldegi nızam tekǵana hayallar sawdası hám ǵarlıqtan paydalanıwdı, bálkim jeke máp ushın ba yamasa joq pa, oǵan járdem beriwdiń hár qanday formasın da qadaǵan etedi. Italiyada ǵarxanalar joq, bıraq on mıńlaǵan hayallar, tiykarınan, emigrantlar Italiya kóshelerinde bul áyyemgi ónermentshilik penen shuǵıllanadı. Italiyada nudizm 2006-jılda nızamlastırılǵan; Italiyadaǵı nudist plyajlarına hár jılı 600 mıńǵa jaqın adam keledi.

==Ekonomika hám finans==
''Tiykarǵı maqalalar: [[Italiya ekonomikası hám Italiya ekonomikalıq káramatı]]'' 

Pul birligi evro esaplanadı. 2018-jıl jaǵdayına kóre, Italiyada ortasha is haqı ayına 2595 evro (jalpı) hám 1878 evro, social hám jeke jeńillikler (sap) ayına. Italiyanıń 2019-jılda JIÓ ge qosqan úlesi 11,3% ti quraydı. XVJ maǵlıwmatlarına kóre, 2022-jılda Italiyanıń mámleket qarızı mámleket jalpı ishki óniminiń 144,696% in quradı. Áhmiyetli ekonomikalıq jetiskenliklerge qaramay, mámleket ekonomikası búgingi kúnde strukturalıq hám quramsız máselelerden azaplanıp atır. Sońǵı on jıllıqlardaǵı jıllıq ósiw pátleri kóbinese Evropa Awqamınıń ortasha dárejesinen tómen boldı. Italiya, ásirese, 2000-jıllardıń aqırındaǵı global finanslıq krizisten qattı tásirlendi. 1980-jıllardan berli mámlekettiń úlken ǵárejetleri mámleket qarızınıń keskin ósiwine alıp keldi. Bunnan tısqarı, Italiyada turmıs dárejesi arqa hám qubla arasında sezilerli ayırmashılıqqa iye: Arqa Italiyada xalıq jan basına ortasha jalpı ishki ónim Evropa Awqamı ortasha kórsetkishinen sezilerli dárejede joqarı, Italiya qublasındaǵı ayırım wálayatlar hám wálayatlarda bolsa ortasha dárejeden talay tómen. Oraylıq Italiyada xalıq jan basına jalpı ishki ónim ortasha.

Sońǵı jıllarda Italiyada xalıq jan basına jalpı ishki ónimniń ósiwi az-azdan evrozona ortasha dárejesine jaqınlastı, usınıń menen birge bántlik dárejesi ele arqada qalıp atır. Biraq, ekonomistler rásmiy nomerlerdi mámlekettiń jasırın ekonomikası (Evropanıń joqarı tabıslı mámleketleri arasında tek Greciyada kóbirek) hám rásmiy bolmaǵan jumıs orınlarınıń kópligi (jumısshı kúshiniń 10% ten 20% ke shekem bolǵanlıǵı) sebepli tartısıp atır. Ekonomikalıq aktiv emes xalıqtıń real dárejesin hám jumıssızlıq dárejesin tómenletiw. Jasırın ekonomika Italiyanıń qublasında keń tarqalǵan, biraq arqaǵa qaray kúsheyip baradı. Dárejesine teń. Taǵı bir dawam etip atırǵan ekonomikalıq mashqala sonda, italiyalıqlar dúnyadaǵı ekinshi eń kekse millet bolıp tabıladı (yaponlardan keyin) hám dúnyadaǵı eń tez qartayǵan xalıqlardan biri, 2022-jıl 1-yanvar jaǵdayına kóre, Italiya xalqınıń 23,8 procenti 65 jastan asqan. Sonıń menen birge, Italiyada 2022-jıl 1-yanvar jaǵdayına kóre, 5 030 716 dana emigrant bar, bul mámleket ulıwma xalqınıń tek 10,6 payızın quraydı, bul rawajlanǵan mámleketler arasında júdá tómen kórsetkish bolıp tabıladı. Óytkeni, Italiya qubla Evropadaǵı mámleket retinde, turaqlı ekonomikalıq turaqlılıq hám xalıqtıń demografiyalıq qartayıwı sebepli qońsılas bayraq Evropa mámleketleri sıyaqlı potencial emigrantlar ushın ekonomikalıq tárepten ózine tartarlıq emes bolıwı múmkin.

===Sanaat hám finans===
'''Abzallıqları:''' kúshli mámleket byudjeti (2012-jıl jaǵdayına kóre 972 mlrd. dollar, dúnyada 7-orın). Básekige shıdamlı orta klass. Dizayn, kiyim-kenshek hám xojalıq texnika islep shıǵarıw salasında dúnya modasın ornatadı. Jetekshi firmalar qatarına Fiat (avtomobilsazlıq), Montedison (plastmassa), Olivetti (baylanıs), Benetton (kiyim-kenshek) kiredi. Joqarı jemisli awıl xojalıǵı hám turistlik islep shıǵarıw, ataqlı moda úyleri. Ullı mádeniy miyras (Italiya Evropa mádeniy baylıqlarınıń úshten eki bólegin óz ishine aladı) Apennin atawları shtatın Evropa hám dúnyadaǵı sayaxatshılar ushın eń ózine tartarlıq mámleketlerden birine aylandıradı, bul bolsa turizm sektorın rawajlandırıw ushın sheksiz perspektivaǵa iye.

Xalıq jan basına jalpı milliy ónim jılına 30 mıń dollardı quraydı. Sanaattıń jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq, metallurgiya, ximiya hám neft-ximiya, jeńil hám azıq-awqat. Italiya avtomobiller (ataqlı brendler: Alfa Romeo, Ferrari, Fiat, Iveco, Lamborghini, Lancia, Maserati), motocikller (ataqlı brendler: Aprilia, Ducati), mopedler, velosipedler, traktorlar islep shıǵaratuǵın iri islep shıǵarıwshılar hám jáhán bazarına jetkerip beretuǵınlardan biri esaplanadı, kir juwıw mashinaları hám muzlatqıshlar, jazıw hám esaplaw mashinaları, radioelektron ónimler, sanaat úskeneleri, polat trubalar, plastmassa hám ximiyalıq talshıqlar, avtomobil shinaları, sonıń menen birge, tayın kiyim hám sherim ayaq kiyim, makaron, sır, zeytun mayı, vino, konservalanǵan miywe hám pomidor. Keń kólemde cement, gúl hám miywelerden tábiyiy essensiya hám efir mayları, shiyshe hám ılaydan islengen buyımlar, zergerlik buyımların islep shıǵarıw. Piritler, sınap káni, kaliy duzı, dolomitlar, asbest qazıp alıw.

'''Kemshilikleri:''' Húkimet deficitligi hám mámleket qarızınıń ósiwi ele da áhmiyetli. Ekonomikalıq ósiwdiń tómenligi, jedel menshiklestirilip atırǵan xizmet kórsetiw tarawı nátiyjesiz. Jumıssızlıq 2 ese joqarı bolǵan bay Arqa hám jarlı qubla arasında baylıqtıń teńsiz bólistiriliwi. Salıq tártibiniń jeterli emesligi, az-azdan rawajlanbaqta. Xalıqaralıq básekige jaman baǵdarlanǵan kárxanalar. Shólkemlesken ayıpkerlik, náshebentlik sindikatları, mafiya strukturalarınıń tásiri, ásirese qubla aymaqlarda - Kampaniya, Kalabriya hám Siciliya. Mámleket qublasında mámleket shólkemleriniń byurokratizaciyası hám biznesti tártipke salıwdaǵı korrupciya dárejesi de arqaǵa qaraǵanda kútá joqarı, bul, atap aytqanda, Italiyanıń qubla regionlarınıń ekonomikalıq jáne sociallıq rawajlanıwındaǵı sozılmalı keshigiw menen baylanıslı.

===Energiya hám import===
Italiya energetika hám suw resurslarında jarlı, mámlekette neft hám gazdıń sanaat rezervlerine iye bolǵan kánleri yamasa bir atom elektr stanciyası joq. Jobalarǵa kóre, birinshi atom elektr stanciyası Franciya járdeminde 2020-jılǵa shekem qurıladı. Tórt atom elektr stanciyasın qurıw ushın xolding kompaniyaları jaratıladı, olardıń hár birinde Italiyanıń Enel energetika kompaniyasınıń úlesi 60%, Franciya EDF bolsa 40% ti quraydı. Italiya neft hám gazdı Rossiya, Norvegiya, Parsı qoltıǵı mámleketleri hám Afrikadan import etedi, elektr energiyası bolsa Franciyadan támiyinlenedi.

Italiya óziniń jıllıq 60 milliard kub metr tábiyiy gazge bolǵan ulıwma mútájliginiń 10% ten azıraǵın támiyinleydi; deficit import esabına qaplanadı. Talaptıń 40 procenti yamasa 24 milliard kub metrden kóbi "Gazprom eksport" tárepinen támiyinlenedi. 2016-jıl may ayında Rossiyadan jetkerip beriwge ǵárezlilikti kemeytiw maqsetinde 870 kilometr uzınlıqtaǵı Trans-Adriatik gaz trubası (Trans-Anadolu gaz trubasınıń dawamı) qurılısı baslandı, bul 2020-jılǵa kelip Ázerbayjan gazın jetkerip beriw imkaniyatın beredi. Italiya, Rossiya da “Qubla aǵım” joybarı biykar etilgeninen keyin Italiyaǵa tap sonday gaz trubasın qurıp atır.

===Awıl xojalıǵı hám turizm===
Italiya joqarı dárejede rawajlanǵan sanaat -agrar mámleket bolıp tabıladı. Tiykarınan sanaat hám joqarı dárejede rawajlanǵan arqa hám az rawajlanǵan, awıl xojalıǵı qublası. Awıl xojalıǵında ósimlikshilik ústemlik etedi. Tiykarǵı eginleri biyday, mákke, salı (Evropada 1-orın; jılına 1 million tonnadan artıq), qant láblebi. Italiya citrus miyweleri (jılına 3,3 million tonnadan artıq), pomidor (5,5 million tonnadan artıq), júzim (jılına shama menen 10 million tonna; 90% ten aslamı vinoǵa qayta islenedi), zeytun jetistiriw boyınsha dúnyadaǵı eń iri hám Evropadaǵı jetekshi mámleketlerden biri bolıp tabıladı. Gúlshilik hám qusshılıq rawajlanǵan. Italiya xalıqaralıq turizmniń eń iri regioni (jılına 50 millionnan artıq adam). Mámlekette 155 YUNESKO nıń Pútkil dunya miyrasları obiektleri jaylasqan bolıp, bul dúnyanıń basqa mámleketlerine qaraǵanda kóbirek. Italiyada turizm ekonomikanıń jetekshi tarmaqlarınan biri bolıp, JIÓ niń 12% in quraydı. Italiya jáhán turizm bazarınıń 5,6 payızın quraydı. Bul kórsetkish boyınsha mámleket Evropa Awqamında Franciya hám Ispaniyadan keyin 3-orındı iyeleydi.

2015-jılda Italiyaǵa 40 million shet el sayaxatshı keldi, bul kórsetkish boyınsha mámleket dúnyada 4-orındı iyeledi. Italiyaǵa eń kóp sayaxatshılar Qıtaydan keledi - jılına 3 millionǵa jaqın. Orta Korollikten sayaxatshılardıń kópligi, sonıń menen birge, Italiyada turaqlı jasawshı iri Qıtay jámiyetshiligin esapqa alǵan halda, 2016-jıldıń báhárinde Italiya húkimeti úlken qádem tasladı: olar Qıtay policiyası xızmetkerlerin ózine tarttı. Pekindaǵı italiyalıq qánigelerdiń kórsetpeleri, Rim hám Milanda kóshelerdi patrul qılıw. Watanlaslardan quralǵan qıtaylıq kiyim-kenshek patrulları júdá belgili hám Italiyadaǵı qıtaylarǵa ózlerin qáwipsiz seziwine járdem beredi hám Italiya huqıqtı qorǵaw keńseleri qosımsha razvedka maǵlıwmatlarınan paydalanadı. Birlesken Milletler Shólkeminiń Jáhán turizm shólkemi (UNWTO) statistikalıq maǵlıwmatlarına kóre, 2017-jılda xalıqaralıq turistlik aǵımlar boyınsha Italiya 58,3 million turist penen Qıtay, AQSh, Ispaniya hám Franciyadan keyin besinshi orındı iyeledi.

==Xalıq bántligi quramı==
Jámi ekonomikalıq aktiv xalıq: 24,86 million adam (2007-jıl), sonnan 4% awıl xojalıǵında, 31% sanaatta hám 65% joqarı tarmaqta bánt. Házirgi waqıtta Italiyanıń bántlik strukturasıdaǵı regionlıq uyǵınlaspawshılıqları tómendegilerden ibarat:
* Arqa-batıs hám Arqa-shıǵıs regionlar arasındaǵı ayırmashılıqlar kishiliginshe qalıp atır. Bul aymaqlarda sanaat salasında bánt bolǵan xalıqtıń úlesi ulıwma birdey. Ayırmashılıqlar tek joqarı tarmaq hám awıl xojalıǵında bánt bolǵanlar sanında baqlanadı. Arqa-batıs region dástúriy túrde jáne de rawajlanǵan region bolıp, onda ilgeri kúshli sanaat qáliplesken (Italiyanıń tiykarǵı sanaat úshmuyeshi Milan-Turin- Genuya bul jerde jaylasqan). Arqa-shıǵıs region óziniń sanaat strukturasın 1970-jıllardan keyin, alyuminiy sanaatı, energetika, neftti qayta islew hám neft-ximiya sanaatınıń qúdiretli kárxanaları qurılǵanınan keyin iyeledi.
* Oray dástúriy túrde mámleket boyınsha ortasha kórsetkishler menen xarakterlenedi jáne bul region sanaat arqası hám awıl xojalıǵı qublası arasındaǵı ótkel esaplanǵan. Házirgi waqıtta Oray da bul orta poziciyalardı saqlap qaldı, biraq XX ásirde Arqa regionlar hám Oray arasındaǵı ayırmashılıq XXI ásirge qaraǵanda sezilerlirek edi. Házirgi waqıtta Arqa hám Oraylıq regionlarda jumıs penen bánt xalıqtıń ekonomika tarmaqları boyınsha bólistiriliwi derlik birdey. Tek ǵana úshinshi tarmaqtaǵı bántlik boyınsha Oraylıq rayon arqa qońsılarınan sezilerli (8-11 procentke) aldında. Úshinshi dárejeli sektorda xızmetkerler sanınıń bul ósiwi paytaxt bolǵan hám mámlekettegi xizmet kórsetiw salasında bántliktiń eń joqarı úlesine iye bolǵan Latsio wálayatı menen baylanıslı. Oraylıq regionnıń eki aymaǵında (Toskana hám Umbria) stavkalar ele de milliy ortasha kórsetkish penen birdey bolıp qalıp atır.
* Italiyanıń qubla bóleginde qubla-batıs hám qubla-shıǵıs aymaqlardı ajıratıw múmkin. Qublanıń batıs hám shıǵıs aymaqları arasında (arqadan ayrıqshalanadı) ekonomika tarmaqları boyınsha xızmetkerler sanın bólistiriwde bunday birdeylik joq. Solay etip, Qubla-batıs region Qubla-shıǵıs regionnan bántlik quramında ekonomikanıń úshinshi sektorınıń jáne de ayqın ústemligi menen ajıralıp turadı, Qubla-shıǵıs regionda bolsa sanaat sektorı kóbirek rawajlanǵan. Qubla-batıs hám Qubla-shıǵıs aymaqlardı birlestiretuǵın zat awıl xojalıǵında bántliktiń joqarı kórsetkishi bolıp tabıladı, sáykes túrde 7% hám 9%, bul mámleket ortasha kórsetkishinen shama menen 2 ese joqarı. 1995-jılda awıl xojalıǵında bántlik dárejesi Qubla-batıs regionda 11%, Qubla-shıǵıs regionda 12% edi. Solay etip, Oray ekonomika tarmaqlarında bántlik kórsetkishleri boyınsha arqa aymaqlarǵa, qubla bolsa úshinshi hám sanaat tarmaqlarında xızmetkerler sanın kóbeytiw hám soǵan uyqas túrde jumıs penen bántlikti kemeytiw esabına óziniń bántlik strukturasın jaqsıladı. Awıl xojalıǵı sektorı. Zamanagóy Italiyada xalıq bántliginiń "óz-ara" strukturası bar. Strukturanıń birinshi bólegi arqa-batıs, arqa-shıǵıs hám oray regionların, ekinshisi bolsa qublanı óz ishine aladı. Atap aytqanda, arqa aymaqlarda baslanǵısh mektep oqıtıwshınıń ortasha is haqısı shama menen 2000 evronı, qubla wálayatlarda - shama menen 1000 evronı quraydı. Kishi aymaǵı hám xalıq tıǵızlıǵı sebepli zamanagóy Italiyada shıǵındılardı qayta islew máselesi ótkir (Qarańız: Italiyadaǵı taslandıq daǵdarısı). Italiya óziniń ekonomikalıq dárejesi boyınsha ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleketler hám islep shıǵarıwshı kúshlerdiń ortasha rawajlanıw dárejesine iye mámleketler arasında aralıq orındı iyeleydi. Basqa joqarı rawajlanǵan mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı, Italiyada sanaat ekonomikanıń jetekshi tarmaǵı bolıp tabıladı, eger onda intensiv hám uyǵın emes túrde ósip baratırǵan xizmet kórsetiw tarawına qaraǵanda ekonomikalıq aktiv xalıqtıń kishilew bólegi isleydi. Sanaat ónimleriniń ózine túser bahası awıl xojalıǵı ónimleri ózine túser bahasınan asıp ketedi, bunda sanaatqa salıstırǵanda hár jılı azıraq kapital qóyıladı. Italiya eksportında sanaat ónimleri de ústemlik etedi. Italiya milliy baylıǵınıń áhmiyetli bólegi monopoliyalar qolında bolıp, olardıń kópshiligi eń iri transmilliy konsernlerden esaplanadı. Olar ximiya hám elektrotexnika sanaatında (Montedison), avtomobilsazlıq sanaatında (Fiat) hám kauchuk sanaatında (Pirelli) ústemlik etedi.

Usınıń menen birge, mámleketimizde, tiykarınan, jeńil hám azıq-awqat sanaatı, sonıń menen birge, xojalıq elektr úskeneleri, sintetikalıq materiallardı qayta islew úskenelerin islep shıǵarıw, sonıń menen birge, ayırım subiektlerde kóplegen orta, kishi hám kishi firmalar bar. Dáskesazlıq sanaatınıń tarmaqları. Kishi firmalardıń úshten eki bólegi shańaraqqa tiyisli múlk bolıp tabıladı. 1970-jıllardan baslap iri kárxanalardıń qısqarıwı hám kishi hám orta firma hám kárxanalardıń rolin asırıw tendenciyası gúzetildi. Italiya mámleketi mámleket ekonomikasına aktiv hám túrli sırtqı kórinislerde aralasadı: onıń qánigelesken shólkemleri akciya jámiyetlerinde qadaǵalawshı akciya iyeleri retinde qatnasadı, túrli mámleket programmalarına muwapıq sanaat kárxanaları shólkemlestiriledi. Shtat mámlekettegi eń iri isbilermenge aylandı. Onıń poziciyaları ásirese energetika, metallurgiya hám kemasazlıqta kúshli. Kóplegen jeńil sanaat kárxanalarına da iyelik etedi. Eń iri bankler de milliylestirildi. Mámleket sektorınıń rawajlanıw páti pútkil Italiya ekonomikasınıń rawajlanıwınan asıp ketedi. Global krizis Italiyada kóplegen ekonomikalıq mashqalalardı jáne de kúsheytti. Byudjet deficitligi hám mámleket qarızı kólemi boyınsha Italiya evro aymaǵınıń bes "jetekshileri" qatarına kiredi. Solay etip, Italiyada mámleket qarızınıń JIÓ ge qatnası 100% ten artıq. Biraq, suverenli qarız hám menshikli biznes qarızınıń ulıwma muǵdarı boyınsha Italiya Germaniyaǵa qaraǵanda talay jaqsı kórsetkishlerge iye. Bas ministr Berluskoni tárepinen usınıs etilgen Italiya ekonomikasın qutqarıw programmasına is haqısın muzlatıw hám mámleket xizmetkerleriniń pensiyaǵa shıǵıwın keshiktiriw, regionlıq administraciyalardı finanslıq támiynlewdi kemeytiw hám salıq tólewden qashıw ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw kiredi. Pensiya jası áyeller ushın 65 jasqa, er adamlar ushın 70 jasqa kóterildi. Basqa qabıl etiwge bolmaytuǵın sharalar hám Italiya ekonomikasınıń olarǵa salıstırǵanda hálsiz qatnası 2011-jıl gúzinde Berluskoni napaqaǵa shıǵıwına alıp keldi. 60 million xalıqqa iye Italiyada jarlılıq shegarasınan tómende jasap atırǵanlar sanı 2016-jılda hár kúni 600 adamǵa astı. 2016-jıl may ayınan baslap Joqarı kassaciya instanciyasınıń sheshimine kóre, ashlıqtı qandırıw ushın az muǵdardaǵı azıq-awqat yamasa tayın azıq-awqat ónimlerin "mútajlik astında qalǵan shaxslar" tárepinen urlanıwı ("azıq-awqatqa turmıslıq mútajlikti qandırıw") emes. Italiyada jınayat, eger ol tovar iyesi tárepinen toqtatılıwı múmkin. Bul sud sheshimi Italiya jámiyetshiligi hám baspasózi tárepinen kewil bildiriw menen qabıllandı.

==Transport, infrasistema, baylanıs==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyada transport]]''

Italiyada temirjollar hám avtomobiller tarmaǵı rawajlanǵan. Jolawshılardıń 90% ten aslamı hám júklerdiń 80% ten aslamı avtomobillerde tasıladı. Sırtqı transportta teńiz transportı ústemlik etedi. Italiya sawda flotı 667 kemeden ibarat - ulıwma tonnası boyınsha dúnyada 17-orında. Júk hám jolawshılardı ishki tasıwda tiykarǵı orındı avtomobil transportı, keyin bolsa temirjol transportı iyeleydi. Mámleket temirjollardı elektrlestiriw boyınsha dúnyada birinshi orında turadı.

===Avtomobil transportı===
Zamanagóy avtomobil hám temirjollardıń tıǵız tarmaǵı Arqa Italiya qalaların baylanıstıradı. Mámlekettiń arqadan qublaǵa sozılıwı múnásibeti menen onıń temirjol hám avtomobil jolları tarmaǵı tiykarınan meridional jóneliste rawajlanǵan. Padan tegisliginen tısqarı keńliktegi baylanıslar jetkilikli emes. Italiyada kóplegen jollar hám temirjollar tik taw janbawırlarında jatqızılǵan hám sol sebepli kóp kópirler hám tunnellerge iye, bul bolsa olardı isletiw bahasın asıradı. Italiyada avtomobil transportınıń roli úlken: ol barlıq qurǵaqlıqtaǵı júk tasıwdıń 3/4 bólegin quraydı. Jollardıń derlik yarımı Italiya arqasında, mámleket qublasında bolsa jol tarmaǵınıń tıǵızlıǵı talay tómen.

===Temirjol transportı===
Italiyanıń temirjol tarmaǵı 16,5 mıń km den asadı, sonday-aq 1 mıń km. 10 iri qalalardı - Turin, Milan, Veneciya, Padua, Verona, Boloniya, Florenciya, Rim, Neapol, Salernonı baylanıstıratuǵın joqarı tezliktegi avtomobil jolları. Italiyada Evropada birinshi ret 1970-jıllarda "Pendolino" qatlamındaǵı poezdler islep shıǵılǵan bolıp, olar jolawshılar ushın qolaylıq jaratatuǵın hám joldıń qıysıq bólimlerinde tezlikti páseytirmeytuǵın arnawlı iymeyiw sistemasına iye (bul texnologiya keyinirek tarqaldı. Tezlikti asırıw ushın úzliksiz trekten jaqsılaw paydalanıw ushın Evropaǵa). Italiyada birinshi tezjúrer temirjol 1984-jılda qurılǵan, poezd Rim hám Florenciya arasındaǵı 254 km aralıqtı 90 minutta basıp ótken. Sonnan berli Italiya temirjolları kúshli texnikalıq rawajlanıwdan ótti hám 2015-jılǵa kelip Evropada eń modernizaciya etilgen hám úskenelestirilgen temirjollar qatarına kiredi. Tiykarǵı mámleket operatorı Trenitalia hám úzliksiz, hám joqarı tezlikte xızmet kórsetedi. 2012-jıl may ayınan baslap, alternativ tezjúrer temirjol operatorı Nuovo Trasporto Viaggiatori (NTV) Italiyada Italo brendinen paydalanǵan halda isley basladı.

"Le Frecce" tez júrer poezdler tarmaǵı Italiyanıń barlıq iri qalaların óz ishine aladı. Tez júrer poezdlerdiń maksimal tezligi 300 km/saat, texnikalıq múmkinshilikleri 360 km/saatqa shekem. Rim hám Milan arasında tez júrer poezdler ushın minimal sayaxat waqtı 2 saat 45 minut, Rim hám Veneciya arasında 3 saat 30 minut, Rim hám Turin arasında 4 saat 10 minut, Rim hám Neapol arasında 1 saat 10 minut. Qızıl oq (Frecciarossa) qatlamındaǵı poezdler tek Turinnen Milan, Florenciya, Rim arqalı Salernoǵa shekem bolǵan jańa tez júrer liniyalarda qollanıladı. Silver Arrow (Frecciargento) taypalı poezdler hám tez júrer, hám ápiwayı jónelislerde (kombinaciyalanǵan sistema) qollanıladı, tezligi saatına 250 km. Bul poezdler Rimdi Veneciya, Verona, Bari, Lechche hám Reggio-Kalabriya menen baylanıstıradı. EuroNight túngi poezdleri Rimdi Trieste, Bolzano, Lecce, Reggio Calabria, Palermo, Syracuse menen baylanıstıradı; hám shet elde - Parij, Myunxen, Vena. Italiyadan tuwrıdan-tuwrı poezdler reysiniń eń uzaq noqatı - Moskva: Nitstsadan Rossiya paytaxtına baratuǵın poezd (40-45 saat) Italiyada San-Remo, Genuya, Milan, Verona, Bolzanoda toqtaydı. Materikti Siciliya menen baylanıstıratuǵın temirjol kópirin joybarlaw basqıshında, házirde Palermoǵa ketip atırǵan poezdlar Messina buǵazın parom arqalı kesip ótedi. Sardiniya atawında temirjollar da bar. Rossiya Federaciyası Tábiyiy monopoliyalar máseleleri institutı (2013) maǵlıwmatlarına kóre, Italiya hár jılı 1000 km temirjol infrasisteması ushın 268 million evro mámleket investiciyasın kirgizedi jáne bul kórsetkish boyınsha Evropada birinshi orında turadı.

===Teńiz transportı===
Teńiz transportı mámlekettiń ishki hám sırtqı transportında júdá áhmiyetli rol oynaydı. Bul Italiyanıń Orta jer teńizi suw jolındaǵı poziciyası, uzaq jaǵa sızıǵı hám mámleket ishinde atawlardıń bar ekenligi menen anıqlanadı. Italiya jaǵasında 144 port bar. Portlardıń júk aylanbasında neft hám basqa mineral shiyki ónimler ústemlik etedi. Italiyanıń eń úlken portı Genuya pútkil Orta jer teńizindegi eń áhmiyetli portlardan biri bolıp tabıladı. Genuya pútkil Italiyanıń arqa-batıs bólegi, sonıń menen birge, Shveycariya ushın sırtqı dúnyaǵa kiriw esigi bolıp xızmet etedi. Genuyanıń Adriatikadaǵı tiykarǵı konkurenti hám básekishisi Triest bolıp, júk aylanbası boyınsha Italiyada ekinshi orında turadı hám Evropadaǵı eń áhmiyetli neft portlarınan biri esaplanadı. Triest arqalı Arqa-shıǵıs Italiya Orta jer teńizi, Jaqın hám Orta shıǵıs, Shıǵıs Afrika hám Shıǵıs Aziyadaǵı basqa mámleketler menen baylanısqan. Qubla Italiya portlarınıń (Agusta hám Taranto) júk aylanbası sezilerli dárejede astı, bul neftti qayta islew hám neft-ximiya sanaatınıń rawajlanıwı menen anıqlanadı. Mámlekettegi eń iri jolawshı portlarınan biri bolǵan Neapol Apennin yarım atawı hám Siciliya, Sardiniya hám basqa atawlar arasındaǵı baylanıslar orayı bolıp tabıladı.

===Dárya transportı===
Italiyada iri dáryalar joq ekenligi sebepli dárya transportı az rawajlanǵan. Awzınan Piacenza hám Pavia qalalarına shekem bolǵan birden-bir Po dáryası tolıq mániste navigaciya etiledi. Rim orayındaǵı Tiber dáryası máwsimlik turizm tramvayları ushın háreketlenedi.

===Aviaciya transportı===
Italiyada puqara avıaciyası júdá tez rawajlanıp atır. Hawa jolları Italiyanıń eń iri qalaların Evropanıń kóplegen qalaları, sonıń menen birge, basqa kontinentler menen baylanıstıradı. Mámlekettiń eń iri aeroportları - Rim qasındaǵı Leonardo da Vinchi, Milan qasındaǵı Malpensa hám Linate, Riminidaǵı Federiko Fellini xalıqaralıq aviakompaniyalar tarmaǵınıń zárúrli orayları bolıp xızmet etedi. Jámi 40 qa jaqın jergilikli aviakompaniyalar bar.

===Truba transportı===
Truba uzınlıǵı: shiyki neft - 6503 km, qayta islengen neft ónimleri - 2148 km, tábiyiy gaz - 19 400 km.

===Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar===
Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar Italiyanıń ekonomikalıq rawajlanıwı ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Barlıq importtıń derlik 15% i neft bolıp tabıladı. Italiya metallurgiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın shiyki zat - stanoklar, sanaat ásbap-úskeneleri, aǵash, qaǵaz, azıq-awqattıń hár túrli túrlerin de import etedi. Eksport etiletuǵın tiykarǵı ónimler mashinasazlıq, tiykarınan, transport quralları, túrli úskeneler, jazıw hám esaplaw mashinaları, awıl xojalıǵı hám azıq-awqat ónimleri, ásirese, miywe-palız egini ónimleri, pomidor konservaları, sırlar, tayın kiyim-kenshekler, ayaq kiyimler, ximiya hám neft-ximiya ónimleri esaplanadı. Franciya hám Germaniya menen sawda ásirese aktiv. Italiyaǵa hár jılı 50 million shet el turisti keledi, tiykarınan Germaniya, Franciya hám AQSh tan. Italiyada kóp sanlı turistlerdi qabıllaw ushın materiallıq baza uzaq waqıttan berli jaratılǵan. Mıymanxana jataqlarınıń sanı boyınsha Evropada birinshi orınlardan birin iyeleydi.

==Sociallıq siyasat==
Úsh tiykarǵı kásiplik awqamları bar: Italiya miynet awqamı, Italiya kásiplik awqamları konfederaciyası hám ulıwma Italiya miynet konfederaciyası.

==Tálim==
Tiykarǵı maqala: Italiyada tálim

===Mektepke shekemgi tálim===
Úsh jastan baslap kishi italiyalıqlar balalar baqshalarına (scuola materna) jiberiledi, ol jerde olar úsh jıl dawamında mektepke tayarlanadı. Balalar 15-30 adamnan ibarat toparlarda oqıydı. Balalar baqshadan keyin baslanǵısh mektepke jiberiledi.

===Baslanǵısh mektep===
6 jastan 11 jasqa shekem

Baslanǵısh mektep 2 basqıshqa bólingen - scuola elementare 1 hám scuola elementare 2. Bul eki dáreje de hámme ushın biypul. Baslanǵısh mektep aqırında oqıwshılar jazba hám awızeki imtixanlardı tapsıradı. Olardıń nátiyjelerine kóre, baslanǵısh mektepti tamamlaǵanlıǵı tuwrısındaǵı gúwalıq (diploma di licenza elementare) beriledi. Bul basqıshta oqıw, jazıw, sızıw, arifmetika, muzıka, geografiya, tariyx, informatika hám dene tárbiyası úyreniledi - bul pánler májbúriy bolıp tabıladı; eger qáleseńiz, tek din úyretiledi. Oqıw programmalarına ádette bir shet tilin úyreniw de kiredi.

===Orta baslanǵısh mektep (scuola media)===
11 jastan 14 jasqa shekem

Bul basqıshta studentler italyan tili, tariyx, geografiya, matematika hám tábiyat tanıw, eki shet tili, kórkem óner tariyxı, texnologiya hám muzıka pánlerin úyrenedi.

===Orta mektep===
14 jastan 19 jasqa shekem

Bul basqıshta studentler ádettegi programma boyınsha oqıw jáne universitetke kiriwge tayarlanıw yamasa oqıwların kásiplik tayarlıq penen birlestiriw haqqında qarar qabıl etedi.

===Joqarı maǵlıwmat===
Italiya joqarı tálim sisteması universitetler, texnikalıq universitetler, universitet kolledjleri, konservatoriyalar hám akademiyalardan ibarat. Italiyada 56 universitet bar. Olardan 47 si mámleket, 9 menshikli. Italiya Boloniya procesin qáliplestiriw baslawshılarınan biri bolıp, dúnyadaǵı eń áyyemgi Boloniya universiteti atın aldı, ol jerde 1999-jılda Evropanıń 29 mámleketi bilimlendiriw ministirleri Boloniya deklaraciyasına qol qoydı. 2020-jıl jaǵdayına kóre, 25 jastan 64 jasqa deyingi Italiya xalqınıń 20,1 procenti joqarı maǵlıwmatqa iye. Xalıqtıń 62,9% orta mektepti tamamlaǵan.

==Pán==
''Tiykarǵı maqala: [[Italiyadaǵı pán]]''

Italiyada ilim uzaq tariyx hám qádiriyatqa iye. Ataqlı italyan ilimpazları:

* Pizalik Leonardo ("Fibonachchi nomerleri "nomerler izbe-izligin Evropaǵa tarqatıwǵa járdem berdi)
* Leon Battista Alberti (Italiya Oyanıw dáwiriniń jetekshi kórkem óner teoretigi, keleshek haqqındaǵı táliymattıń matematikalıq tiykarların belgilep bergen, kriptografiyanıń rawajlanıwına úlken úles qosqan)
* Luka Pacioli (zamanagóy buxgalteriya principleriniń tiykarshılarınan biri)
* Leonardo da Vinchi (anatom, tábiyatshı, oylap tabıwshı)
* Gerolamo Kardano (kardan mili oylap tabıwshısı)
* Andreas vesalius (ilimiy anatomiya tiykarshısı)
* Galileo Galiley (eksperimental fizikanıń tiykarshısı)
* Evangelista Torricelli (atmosfera basımı kontsepciyası avtorı)
* Jovanni Domeniko Kassini (XVII ásir astronomı hám injeneri)
* Jozef Lui Lagranj (XVIII ásirdiń eń ullı matematigi Leonhard Eyler menen birge)
* Alessandro Volta (batareya oylap tabıwshısı)
* Amedeo Avogadro (onıń atı menen atalǵan tiykarǵı fizika-ximiyalıq nızamdı oylap tapqan)
* Antonio Meucci (telefon oylap shıǵarıwshısı)
* Ascanio Sobrero (birinshi bolıp nitrogliserin alǵan)
* Antonio Pachinotti (dinamo jaratıwshılardan biri)
* Juzeppe Peano (matematikalıq logika hám jıynaqlar teoriyası tiykarshılarınan biri)
* Guglielmo Markoni (radio oylap shıǵarıwshısı, fizika boyınsha 1909-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Enriko Fermi (dúnyadaǵı birinshi yadro reaktorınıń jaratıwshısı, fizika boyınsha 1938-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Giulio Natta (organikalıq ximik, ximiya boyınsha 1963-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Daniele Bove (farmakolog, 1957-jıl ushın fiziologiya yamasa medicina boyınsha Nobel sıylıǵı)
* Aurelio Pechcei (insan rawajlanıwınıń global modellerin úyreniwshi Rim klubınıń tiykarshısı hám birinshi prezidenti)
* Rita Levi-Montalchini (neyrobilim, fiziologiya yamasa medicina boyınsha 1986-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Karlo Rubbiya (fizik, fizika boyınsha 1984-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)
* Giorgio Parisi (teoriyalıq fizik, fizika boyınsha 2021-jılǵı Nobel sıylıǵı iyesi)

===Esaplaw kúshi===
2023-jıl iyun jaǵdayına kóre, Casalecchio di Renoda CINECA jaylasqan bolıp, Italiyadaǵı ilimiy izertlewler ushın eń kúshli superkompyuter orayı bolıp, Evropa Awqamı superkompyuterlerinen biri, EuroHPC JU joybarı, “Leonardo” superkompyuteri jaylasqan. 2022-jıl noyabr ayında Leonardo Evropa hám Evropa Awqamındaǵı ekinshi eń operativ superkompyuterge, Top500 reytinginde bolsa dúnyada tórtinshi orınǵa shıqtı [161. 2023-jıl iyun jaǵdayına kóre, Leonardo Top 500 reytinginde dúnyada tórtinshi orındı iyeledi hám 238,70 petaflops kórsetkishi hám ortasha quwat tutınıwı shama menen 7,4 MVt [bolǵan 304,47 petaflops kórsetkishine iye.

==Mádeniyat hám kórkem óner==
Tiykarǵı maqalalar: Italiya mádeniyatı hám Italiya kórkem óneri

===Súwretlew kórkem óneri===
Tiykarǵı maqala: Italiya súwretlew kórkem óneri

Italiya kórkem óneri tariyxı tiykarınan Batıs civilizaciyası kórkem óneri tariyxın aldınnan belgilep berdi. Kóp ásirler dawamında Apennin atawlarında húkimranlıq etken etrusk hám ásirese Rim jerlerinen keyin Italiya Oyanıw dáwiri Evropa kórkem ónerinde oraylıq orındı iyeleydi. Italiya XVI-XVII ásirlerde barokko usılınıń besigi bolǵan Evropa kórkem turmısında da húkimranlıq etti. XVIII ásirde mámleket mádeniy páseńlewdi bastan ótkerdi hám ol Franciyaǵa jeńilip, Evropanıń ruwxıy ómiriniń lokomotivi rolin joǵalta basladı. Biraq, XIX ásirdiń ortalarında mámleket xalıqaralıq saxnaǵa Makchiaioli, Futurizm, Metafizik súwret, Novesento, Arte Povera, Transavantgarde sıyaqlı kórkem háreketler menen qayttı. Italiya kórkem óneri tariyx dawamında bir qansha iri mádeniy háreketlerge tásir kórsetti hám ullı súwretshiler, arxitektorlar hám músinshiler galaktikasın jarattı. Eń ataqlı italyan súwretshileri: Giotto di Bondone, Jovanni Bellini, Sandro Botticelli, Leonardo de Vinchi, Mikelanjelo, Giorgione, Rafael Santi, Titian, Tintoretto, Karavadjio, Nikolo Pisano italyan músinshiligi mektebiniń tiykarshısı esaplanadı. Músinshi Donatello jańa Oyanıw dáwiri kórkem óneriniń, atap aytqanda Oyanıw dáwiri monumental músinshiligi hám relyefiniń, sonıń menen birge, músinshi portret janrınıń tiykarshılarınan biri esaplanadı. Búgingi kúnde Italiya xalıqaralıq kórkem óneri saxnasında zárúrli orın tutadı, bir neshe iri kórkem óner galereyaları, muzeyler hám kórgizbeler. Mámlekettiń tiykarǵı kórkem orayları onıń paytaxtı Rim, sonıń menen birge Florenciya, Veneciya, Milan, Neapol, Turin hám basqa qalalar bolıp tabıladı.

===Ádebiyatı===
Tiykarǵı maqala: Italiya ádebiyatı 

Eń ataqlı italyan jazıwshısı - Ilohiy komediya jaratıwshısı Dante Aligyeri. Sonıń menen birge, dúnyaǵa ataqlı: Franchesko Petrarka, Jovanni Bokaccio, Nikolo Makiavelli, Karlo Kollodi, Janni Rodari, Umberto Eko. Altı italiyalıq jazıwshılar Nobel sıylıǵına iye boldı: Giosue Carducci (1906), Gracia Deledda (1926), Luidji Pirandello (1934), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975), Dario Fo (1997).

===Arxitektura===
''Tiykarǵı maqala: [[Italiya arxitekturası]]'' 

Leon Battista Alberti hám Filippo Brunelleschi jańa Evropa arxitekturasınıń jaratıwshıları bolıp tabıladı. Italiyada Kolizey, Piza minarı, Santa Mariya del Fiore soborı, Milan soborı, Áwliye Mark soborı, Doge sarayı, Mole Antonelliana, Villa d'Este, Trevi fontanı sıyaqlı eń jaqsı arxitektorlıq dóretpeleri jaylasqan hám taǵı basqa Italiyanıń barlıq baǵdarlarında kóplegen arxitekturalıq estelikler bar. Bularǵa muzeyler, saraylar, ımaratlar, háykeller, shirkewler, kórkem galereyalar, villalar, fontanlar, tariyxıy ımaratlar hám arxeologiyalıq jaylar kiredi. Sonıń menen birge, Italiyanıń arxitekturalıq tásiri onıń shegaralarınan sırtta da tarqaldı. Mısalı, italyan arxitektorları Bartolomeo Rastrelli hám Karl Rossi Rossiya imperiyasında XVIII-XIX ásirlerdiń eń ataqlı ımaratların qurǵan.

===Sport===
Italiyada eń ataqlı sport túri bul futbol. Italiya futbolınıń joqarı divizionı A Seriya esaplanadı. Futbol boyınsha Italiya saylandı komandası 4 márte FIFA Jáhán chempionatı chempionı (1934, 1938, 1982, 2006) hám futbol boyınsha Evropa chempionatında 2 ret (1968, 2020) jeńimpaz shıqqan. Italiya saylandı komandası jeńilissiz oyınlar boyınsha jáhán rekordın ornattı (izbe-iz 37 oyın). Italiya terme jámááti dárwaza qorǵawshısı Janluiji Buffon barlıq dáwirlerdiń eń jaqsı dárwaza qorǵawshısınan biri esaplanadı.

Italiya watanı:
* qılıshpazlıq tariyxındaǵı eń kóp olimpiada hám jáhán chempionatları iyesi Edoardo Mangiarotti;
* bodibildingshi, Arnold Shvarceneggerdiń kásiplesi, mırza Olimpiadanıń eki márte jeńimpazı Franko Kolombo;
* futbol sudyası Perluiji Kollina, onıń kollekciyasi planetadaǵı eń jaqsı sudya ushın altı sıylıqtı óz ishine aladı;
* Barlıq dáwirlerdiń eń tabıslı motocikl báygeshilerinen biri Valentino Rossi.

Italiyada da ataqlı: velosiped, tennis, golf. Sonıń menen birge qarańız: Giro d'Italia, 1934-jılǵı FIFA Jáhán kubogi, 1956-jılǵı qısqı Olimpiada oyınları, 1960-jılǵı jazǵı Olimpiada oyınları, 1990-jılǵı FIFA Jáhán kubogi hám 2006-jılǵı qısqı Olimpiada oyınları.

===Asxana===
Tiykarǵı maqala: Italiya asxanası 

Dástúriy italyan asxanası, atap aytqanda, pizza, makaron hám karpaccio sıyaqlı taǵamlar sebepli dúnyada keń tarqalǵan hám ataqlı bolıp tabıladı. 24 mámleketten 25 mıń adam qatnasqan YouGov izertlewi nátiyjelerine kóre, italyan asxanası dúnyadaǵı eń ataqlı taǵam retinde tán alınǵan. Bul júdá hár túrli hám ayrıqsha, hár bir regionnıń ayrıqsha dástúriy tamaqları bar. Italiya asxanası rimlikler, grekler, lombardlar, arablar hám Italiyada jasaǵan yamasa onıń mádeniyatınıń qáliplesiwine tásir kórsetken basqa xalıqlardıń mádeniy tásiri menen tariyxtan ornatılǵan kóp ásirlik dástúrlerge tiykarlanadı. Songbird taǵamları Italiyada uzaq waqıttan berli ataqlı delikates bolıp kelgen, biraq tábiyattı qorǵawshılardıń umtılıw-háreketleri sebepli jabayı quslar sawdası endi mámlekette qadaǵan etilgen. Italiya kóp túrdegi sır islep shıǵaradı, olardan eń ataqlıları mozzarella, parmesan, gorgonzola hám mascarpone. Italiyada dúnyadaǵı birinshi kofe mashinası jaratıldı hám kofe ishimlikleri dúnyada keń tarqaldı: espresso, ristretto, americano, latte, kapuchino. Dúnyada ataqlı bolǵan italyan shiyrinlikleri - tiramisu, panna kotta hám italyan muzqaymaqları. Italiyada uzaq waqıttan berli vinoshılıq dástúrleri bar. Alkogollı ishimlikler tiykarınan Italiyadan: Amaretto, Aperol, Grappa, Limoncello, Martın, Prosecco, Sambuca, Fragolino.

===Muzıka===
Tiykarǵı maqala: Italiya muzıkası 

Italiya muzıkası tariyx dawamında joqarı bahalanǵan hám italyan muzıkasınıń kóplegen dóretpeleri joqarı kórkem óner esaplanadı. Opera muzıka, sóz hám saxna háreketin birlestirgen spektakl túri retinde Italiyada tuwılǵan. Janr XVI ásirdiń aqırında Florenciyada rawajlana basladı hám keyin pútkil mámleket boylap jáne onıń shegaralarınan sırtta tarqaldı. Italiyada dóretiwshilik etken kompozitorlar qatarına dúnyaǵa “Sevilya shashtárezi” hám “Uilyam Tell” operaların usınıs etken Joachino Rossini, onıń isiniń dawamshıları Donizetti hám Bellini, “Traviata”, “Aida” dóretpelerin jazǵan opera novatorı Juzeppe Verdi kiredi hám "Rigoletto", "Manon Lescaut", "Madama Butterfly", "Turandot" hám basqalardı jazǵan Jakomo Puccini. Italiyanıń eń ataqlı opera qosıqshıları: Enriko Karuso, Lusiano Pavarotti hám Andrea Bocelli. Italiyanıń eń ataqlı opera teatrı La Scala Milanda jaylasqan. Ataqlı opera qosıqshısı Anatoliy Solovyanenko: "Italiya qosıqshılıq mektebi bar bolǵan eń aldıńǵı hám eń jaqsı qosıqshılıq mektebi" hám "ol insan dawısınıń maksimal múmkinshiliklerinen paydalanadı" dep aytıp ótti. Italiya Antonio Vivaldi, Nikolo Paganini, Tomaso Albinoni, Pietro Lokatelli, Arkanjelo Korelli, Juzeppe Torelli, Federiko Agostini sıyaqlı ataqlı skripkashı hám kompozitorlar hám Nikolo Amati, Antonio Gi Stradivarilar sıyaqlı skripkashılardıń watanı esaplanadı. Italiyadaǵı ataqlı kino kompozitorları: Ennio Morrikone, Nino Rota, Giorgio Moroder. Dúnyadaǵı eń ataqlı italyan estrada artistleri : Adriano Çelentano, Toto Kutugno, Al Bano hám Romina Pauer, Rikkardo Fogli, Viola Valentino, Raffaella Márte, Robertino Loreti, Janni Morandi, Savage, Gazebo, Robert Miles, Toni Umberzi Totsi Pupo, Eros Ramazzotti, Ricchi hám Poveri, Eyfel 65, Måneskin. Hár jılı Italiyada "Sanremo festivalı" qosıq tańlawı ótkeriledi.

===Kino===
Tiykarǵı maqala: Italiya kinosı 

Italiya kino kórkem óneri menen XIX-XX  ásirler bosaǵasında payda bolǵanınan berli shuǵıllanǵan jáne onıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetken. 1905-jılda Italiya kinosı payda boldı. Birinshi film Filoteo Alberinidiń "Rimniń basıp alınıwı" filmi esaplanadı. Sonnan keyin Italiyada kinonıń rawajlanıwı baslandı. Ataqlı italiyalıq rejissyorlar: Federiko Fellini (Eń jaqsı rejissyorlik ushın Oskarǵa kandidat bolǵan birinshi shet elli rejissyor), Serxio Leone, Kastelano hám Pipolo, Luchino Viskonti, Roberto Rossellini, Mikelanjelo Antonioni, Bernardo Bertoluchchi, Per Paolo Pasolini, Franko Pasolinipe, Franko Pasolini, Janni Amelio, Pupi Avati, Pietro Germi, Tonino Guerra, Dino Risi. Ataqlı italyan kino aktyorları hám kinoaktrisaları: Adriano Çelentano, Ornella Muti, Jina Lollobrigida, Marcello Mastroianni, Monika Belluchchi, Roberto Benigni, Nikoletta Brashi, Sofiya Loren (inglis tilinde bolmaǵan roli ushın Oskar alǵan birinshi aktrisa boldı). Italiyada Batıs filmleriniń "Spagetti Western" kishi janrı payda boldı, ásirese 1960 hám 1970-jıllarda ataqlı. Bul waqıt ishinde Italiyada 600 ge jaqın vestern filmleri súwretke alındı. Olardan eń ataqlısı Klint Istvud penen "Jaqsı, jaman hám shıraysız". SSSR menen birgelikte tómendegi filmler súwretke alınǵan:

* 1964-jıl - "Olar Shıǵısqa ketti", rejissyor Juzeppe De Santis
* 1969-jıl - "Qızıl shatır", rejissyor Mixail Kalatozov
* 1970-jıl - "Voterloo", rejissyor Sergey Bondarchuk
* 1970-jıl - "Ayǵabaǵarlar", rejissyor Vittorio De Sika
* 1973-jıl - "Italiyalıqlardıń Rossiyadaǵı aqılǵa sıymaytuǵın hádiyseleri", rejissyor Eldar Ryazanov
* 1980-jıl - "Turmıs gózzal", rejissyor Grigoriy Chuxray
* 1987-jıl - "Qarańǵı kózler", rejissyor Nikita Mixalkov

Dúnyadaǵı eń áyyemgi xalıqaralıq kinofestival - Veneciya kinofestivalı hár jılı Italiyada ótkeriledi. Baslı sıylıq - “Altın arıslan”. Festivaldıń barlıq bólimleri nátiyjelerine kóre, Luiji De Laurentis sıylıǵı da beriledi.

==Ǵalaba xabar quralları==
Tiykarǵı maqala: Italiyadaǵı gazetalar dizimi

Eń ataqlı baspasóz ǵalaba xabar quralları arasında Corriere Della Sera, Il Giornale, La Repubblica, La Stampa, L'Espresso, Italia Oggi, La Nazione, Il Sole 24 Ore gazeta hám jurnalları bar. ANSA informaciya agentligi bar. Italiyada ǵalaba xabar quralların sheklewshi hám jınayat jumısları boyınsha tergewge tiyisli hár qanday maǵlıwmattı sudqa shekem aparıwdı qadaǵalaytuǵın nızam joybarı qızǵın dodalanbaqta. Jurnalistler hám ápiwayı adamlardıń narazılıǵına juwap retinde siyasatshılar nızamnıń názik tárepleri taǵı dodalanıwın aytıp atır.

Xalıqaralıq Baspasóz Institutınıń anıqlıq kirgiziwinshe, nızam joybarı “basılımlar ushın 464,700 evroǵa shekem jáne onı buzǵan jurnalistler ushın 20,000 evroǵa shekem járiyma” nı názerde tutadı. Bul nızam, sonıń menen birge, tergewshiler jınayatı ámelge asırılǵanlıǵın tastıyıqlamaǵanǵa shekem, adamlardı olardıń razılıǵısız súwretke alıw hám videoǵa alıw (buzılıw azatlıqtan ayırıw menen jazalanadı) hám telefon sáwbetlerin tıńlawdı da qadaǵan etedi. Nızam joybarına qosılmaǵanlardıń aytıwına qaraǵanda, siyasatshılar ápiwayı jeke turmısı menen baylanıslı jánjellerden qashıwǵa háreket etip atır. Nızam joybarı belgili siyasatshılar, atap aytqanda, napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr bolǵan Bas ministr Silvio Berluskoni hám sanaat ministri Klaudio Skaiolanıń telefonları tıńlanıwına juwap retinde kóriledi.

===Esittiriwler===
Tiykarǵı maqala: Italiyada televidenie

Italiyada televidenie hám radioesittiriw ǵalabalıq hám kommerciyaǵa bólinedi. Italiyanıń ǵalabalıq esittiriwi 1-shi (Rai 1), 2-shi (Rai 2) hám 3-shi (Rai 3) telekanallarında, 3 radiostanciyada (Rai Radio 1, Rai Radio 2 hám Rai Radio 3) efirge uzatılatuǵın Rai teleradiokompaniyası tárepinen usınıs etiledi. Italiya kommerciyalıq televidenie hám radioesittiriw Mediaset xoldinginde birlesken Rete 4 (4-kanal), Canale 5 (5-kanal) hám Italia 1 (6 -kanal) teleradiokompaniyaları tárepinen usınıs etiledi.

==Astronomiyada==
Asteroid (477) Italiya, 1901-jılda oylap tabılǵan, Italiya atı menen atalǵan.

==Transportı==
Jolawshılardıń 90% ten kóbi, júklerdiń 80% ten aslamı avtomobil transportında tasıladı. Avtomobil jollarınıń uzınlıǵı −304 mıń km, temirjol uzınlıǵı - 19,6 mıń km. Shetke jiberiletuǵın hám shetten alınatuǵın júklerdiń kópshiligi teńiz transportı arqalı tasıladı (eksport júkleriniń 60-65%, import júkleriniń 80-90%). Tiykarǵı teńiz portları: Genuya, Triyest, Veneciya, Neapol. Italiya - xalıqaralıq turizmniń eń úlken oraylarınan biri (jılına 50 mln. nan kóp turist kelip ketedi).

==Sırtqı sawda==
Italiya ekonomikası kóp tárepten sırtqı sawdaǵa baylanıslı. Italiya shetke sanaat mashina-úskeneleri, transport quralları, jazıw hám esap mashinaları, ximiya hám awıl xojalıǵı ónimleri, kiyim-kenshek hám ayaq kiyim, neft ónimleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten neft, kómir, temir rudası, qara hám reńli metallar, paxta, sonıń menen birge, mashinalar, aǵash, qaǵaz, azıq-awqat keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Evropa ekonomikalıq jámiyetlik birlik mámleketleri, AQSh, Rossiya. Pul birligi - lira.

==Medicinalıq xızmeti==
Italiyada mámleket emlew mákemelerinen tısqarı menshikli shıpakerlik te keń tarqalǵan. Shıpakerler universitetlerdiń 27 medicina fakultetinde tayarlanadı. Kurortlar, ásirese, mineral suw hám ılay-balshıqlar jardeminde emleytuǵın sanatoriyalar kóp. Eń ataqlıları: Montekatini-Terme, Fyuji, Salsomajore, Kastellammare-di-Stabiya, AbanoTerme, Kapri.

==Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri==
Italiyadaǵı zamanagóy xalıq tálimi sisteması XIX ásirdiń 2-yarımınan shólkemlestirilip baslaǵan. 1859-jılda 6-9 jastaǵı balalardıń májburiy tálimi tuwrısında nızam (Kazati nızamı) qabıl etilgen edi. Italiyada 6-14 jastaǵı balalar ushın májburiy 8 jıllıq tálim engizilgen. Mámleket mektepleri menen birge, tiykarınan, diniy shólkemler támiynatındaǵı menshikli mektepler de bar. Xalıq tálimi sistemasına tómendegiler kiredi: 3-5 jaslı balalar ushın májburiy bolmaǵan mektepke shekemgi tárbiya mákemeleri, májburiy mektepler (6-11 jaslı balalar ushın 5 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tómen orta mektep), májburiy mektep negizinde orta ulıwma tálim hám óner tálimi beretuǵın tolıq orta ulıwma tálim mektep liceyleri (5 jıl tálim beretuǵın usı oqıw jurtın pitkergenler universitetke kiriw ruxsatın aladı), orta pedagogika oqıw orınları (baslanǵısh mektep muǵallimlerin tayarlawshı 4 jıllıq oqıtıwshılar institutları hám mektepke shekemgi tárbiya mákemeleri tárbiyashıların tayarlawshı 3 jıllıq pedagogika mektepleri), óner oqıw orınları (maman jumısshılardı tayarlawshı 3 jıllıq óner institutları, orta texnika maǵlıwmatlı xızmetkerlerdi tayarlawshı texnika institutları), orta kórkem hám muzıka oqıw orınları, joqarı oqıw orınları (universitet hám joqarı mektepler).

Italiyada 27 universitet, 50 den artıq mámleket hám menshikli joqarı mektepleri hám de menshikli universitetler bar. Iri universitetleri: Bolonya universiteti, Rim universiteti, Neapol universiteti, Milan, Bari, Genuya hám basqa qalalardaǵı universitetler. Italiyada 150 iri kitapxana, atap aytqanda, Rimde 31, Milanda 19, Neapolda 19, Florensiyada 9, Turinda 6 kitapxana bar. 170 ten artıq muzey hám súwret galereyaları bar. Eń ataqlıları: Rimdegi Milliy muzey, Julia muzeyi hám villası, Bargeze muzeyi hám galereyası, áyyemgi kórkem óner galereyası, zamanagóy kórkem óner milliy galereyası, Florensiyadaǵı Milliy muzey, arxeologiya muzeyi, súwret galereyası (atap aytqanda, Uffitsi galereyası), Messina, Neapol, Palermo, Peruja, Veneciyadaǵı muzeyler.

Izertlewler milliy keńesi (1923) atom energiyası máselelerinen tısqarı barlıq pán tarawların basqaratuǵın hám oǵan basshılıq etetuǵın tiykarǵı mámleket shólkemi bolıp tabıladı. Oǵan ilimiy izertlew institut hám izertlew orayları, laboratoriyalar boysınadı. Keńes Italiyanıń xalıqaralıq ilimiy baylanısların ámelge asıradı. Atom energiyası Milliy komiteti atom energiyası salasındaǵı izertlew jumısların basqaradı. Italiyada bir neshe akademiya, atap aytqanda, Dei Linnei milliy akademiyası, Milandaǵı tábiyiy pánler hám ádebiyat akademiyası (1803), Palermo, Turin, Rim hám basqa qalalarda Medicina Pánler akademiyaları bar. Universitetler qasında ilimiy mákemeler isleydi. Yadro fizikalıq milliy institutı mámlekette sol tarawda alıp barılatuǵın barlıq izertlew jumısların birlestiredi. 20 dan aslam institutta awıl xojalıǵı pánleri salasında izertlew alıp barıladı. Densawlıqtı saqlaw ministrligi biologiya, ximiya, farmakologiya, gigiena hám basqa tarawlardaǵı islerdi qadaǵan etip turadı. Italiyada ayırım xalıqaralıq izertlew orayları - Neapolda Genetika hám biofizika institutı, Triyestta Teoriyalıq fizika orayı, Udineda Mexanika orayı, Isprada Yadro izertlewleri orayı bar.

==Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi==
Italiyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Eń irileri: „Messagero“ („Xabarshı“, kúndelik gazeta, 1878-jıldan), „Corriera della sera“ („Keshki xabarnama“, kúndelik gazeta, 1876-jıldan), „La Stampa“ („Baspasóz“, kúndelik gazeta, 1868-jıldan), „Discussione“ („Báseki“, háptelik jurnal, 1953-jıldan), „Mondo operaio“ („Jumısshı dúnyası“, háptede 2 ret shıǵatuǵın jurnal, 1948-jıldan), „Panorama“ (háptelik jurnal, 1962-jıldan), „Unità“ („Birlik“, kúndelik gazeta, 1924-jıldan), „Repubblica“ („Respublika“, kúndelik gazeta, 1976-jıldan). Italiyada 1924-jıldan radioesittiriw, 1954-jıldan telekórsetiwler alıp barıladı. Italiya radioesittiriw hám telekórsetiwler xızmeti - RAI-TV 1924-jılda dúzilgen. Ajensiya Natsionale Stampa Assochata (ANSA) informaciya agentligi 1945-jıldan, Ajensiya Jornalistika Italia (AJI) informaciya agentligi 1950-jıldan berli isleydi.

==Ádebiyatı==
Ádebiyatınıń dáslepki úlgileri orta ásirlerde latın tilinde jaratılǵan (tiykarınan, liniy táriypler, ańızlar, waqıyalı qıssalar toqılǵan). Italyan ádebiyatında áyyemgi grek hám rim ádebiyatı dástúrleri hám shıǵıs mádeniyatınıń tásiri kúshli bolǵan. XII-XIII ásirlerde xalıq tilinde diniy hám dúnyalıq ádebiyat úlgileri („Novellino“, „Jeti danıshpan kitabı“ hám basqalar) jaratıldı. XIII ásirde shólkemlestirilgen „Jaǵımlı jańa usıl“ filosofiyalıq poeziya mektebi wákilleri (G. Gvinitselli, G. Kavalkanti, Chinoda Pistoya, D. Freskobaldi) shın muhabbattı jırladı. Italiya ádebiyatınıń ullı wákili Dante dóretiwshiligi sol mektep tásirinde qáliplesti hám rawalandı. Onıń dóretiwshiligi italyan ádebiyatı hám ádebiy tilin rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Italiyada gumanistlik dúnyaqaras hám jańa ádebiyat erte payda boldı. F. Petrarka, J. Bokkachcho, L. Ariosto hám basqa jazıwshılar absolyutizmi, diniy nadanlıqtı áshkara etti. Orta ásirlerde Italiyada komediya janrı rawajlandı. Bul janrda B. Bibbiyena, N. Makiavelli, P. Aretino ájayıp dóretpeler jarattı.

XVI ásir baslarında milliy ádebiy til qáliplesti, ádebiyatta gumanistlik dúńyaǵa kózqaras húkimranlıq etti, jańa ádebiy janrlar payda boldı. Biraq XVI ásir 2-yarımında mámlekette júz bergen ulıwma páseńlew tásirinde reakciya kúsheydi. Mikelanjelo Buonarroti, J. Bruno, T. Tasso hám basqa jazıwshılar gumanizm dástúrlerin dawam ettirdi. XVII ásirde formalıq aǵımlar, barokko usılı payda boldı. XVIII ásirde „nıqaplar komediyası“ nıń qorǵawshısı K. Gotssi jańa dóretpeleri menen maydanǵa shıqtı. K. Goldoni milliy realistlik komediya janrı teoriyasın hám onlaǵan ájayıp komediyalardı jarattı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Italiya ádebiyatında revolyuciyalıq klassicizm aǵımı ústemlik etti. V. Alfyeri jawınger tragediyalar („Brut I“, „Brut II“, „Saul“ hám taǵı basqalar) jarattı. Napoleon júrisleri dáwirinde patriotlıq ruwxındaǵı ádebiyat júzege keldi (U. Foskolonıń roman, tragediyaları). A. Mandzonıń romanları („Azatlıq bayramı“, „Besinshi may“ hám basqalar) nda miynetkesh xalıq wákilleriniń mártlik gúresi, shayır J. Leopardi dóretpeleri („Italiyaǵa“, „Etikalıq taxtalar“ sıyaqlı toplamlar) nde Italiya xalqınıń awır turmısı súwretlendi. XIX ásir 30-jıllarınan ádebiyat milliy azatlıq gúresi ideyalarınıń úgitshisi bolıp xızmet etti. Bul dáwirde, ásirese, tariyxıy roman, romantik drama, poeziya keń rawajlandı.

Italiya milliy ǵárezsizlikke eriskennen keyin de ádebiyatta milliy azatlıq ushın gúres dástúrleri dawam etti (R. Jovanolidiń „Spartak“ romanı hám basqalar). Verizm (Italiya naturalizmi) aǵımınıń wákilleri - J. Kaduchchi, J. Verga, M. Serao, G. Deledda, L. Pirandello hám basqalar óz dóretpelerinde miynetkesh xalıq ómirin shın sáwlelendirdi. XIX ásir aqırlarında Italiya ádebiyatında páseńlew ruwxındaǵı neoromantizm, futurizm aǵımları payda boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin mámlekette fashistler diktaturası ornatılǵannan soń, demokratik ádebiyat hám baspasóz qadaǵan etilip, tek „sap kórkem óner“ ruwxındaǵı dóretpeler baspa etildi. 30-jıllar aqırınan Italiya demokratiyalıq ádebiyatı taǵı rawajlana basladı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Qarsılıq kórsetiw háreketi milliy mádeniyat hám ádebiyat rawajlanıwına jardem berdi. Urıstan keyingi jıllarda Italiya ádebiyatında bir qatar jas shayır hám jazıwshılar (I. Kalvino, M. Venturi, J. Vassani, D. Pea hám basqalar) payda boldı. Neorealizm jetekshi aǵımǵa aylandı. 60-90-jıllarda realistlik ádebiyat jańa basqıshta rawajlandı. Onıń iri wákilleri - V. Pratolini, A. Moravia, I. Kalvino, L. Shashi, M. Venturi, L. Malebra, S. Kvazimodo, E. Montale, D. Fo hám basqalar. Italiya ádebiyatı rawajlanıwına salmaqlı úles qostı. K. Goldoni („Eki bayǵa bir malay“), K. Gotssi („Baxıtlı gedey“), R. Jovanoli („Spartak“), Sh. Perro („Qızıl qalpaqsha“), J. Rodari („Sálem balalar“), Dante, J. Bokkachcho hám basqalardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen.

==Arxitektura== 
Etrusklar hám Áyyemgi Rim arxitektorlıq ansamblleri hám turaq-jay ımaratları Italiyanıń eń áyyemgi arxitekturalıq  estelikleri bolıp tabıladı (Qarańız: Rim). Dáslepki orta ásirlerden Rimdegi bazilika (Santa-Mariya Majore, V ásir, Santa Anessa, VII ásir) hám orayı gúmbezli shirkewler (San-Stefano Rotondo, V ásir), sonıń menen birge, Ravenna estelikleri kompleksi hám basqa estelikler saqlanǵan. XI-XIII ásirlerde roman usılında júzege kelgen ımaratlar payda boldı (Milandaǵı Sant-Ambrojo bazilikası, XI ásir, Aretssodaǵı Santa-Mariya della Pove shirkewi, XII ásir hám basqalar). Ayırım dóretpelerde Vizantiya arxitektorlıǵınıń tásiri bilinedi (Veneciyadaǵı áwliye Mark sobori, XI ásir, Palermodaǵı sobor).

XI-XII ásirlerde Pizadaǵı sobor maydanı kompleksi áyyemgi arxitektorlıq dástúrleri usılında júzege kelgen. Qalalardıń tez pát penen rawajlanıwı záwlim diniy-basqarıw ımaratları menen bir qatarda qala diywalları, dárwaza, minar, turar jay ımaratları, ratushalar qurıwdı da talap etti. XIII-XIV ásirlerde gotika rawajlandı (Milan, Orvyeto, Florensiya soborlari). Úlken qalalar júzege kele baslaǵannan keyin, qurılıstıń jańa ózgerisleri payda boldı (jámiyetlik hám mádeniyat ımaratlarına ayrıqsha itibar menen qarala basladı). B. Mikelanjelo, D. Bramante, J. Vinola hám basqa ataqlı arxitektorlar Rim hám Veneciyada saltanatlı ımaratlar qurıldı. Barokko arxitektorları (XVI ásir) kóp qalalarda bay xojalıqlar ushın úlken ansambller, jeke qorǵanlardı qıyabanlı, kolonnadalı hám fontanlı etip qurdı.

Ímaratlardıń sánine, salawatına ayrıqsha itibar berildi (L. Bernini, F. Barromini). Rimdegi áwliye Pyotr sobori menen  Navon maydanı (XVI-XVII ásirler) gózzal arxitekturalıq ansambllerden esaplanadı. XVIII ásirden klassicizm rawajlanıp, bul usıl Milan hám Neapol qalalarındaǵı ansambl hám teatr ımaratlarında iz qaldırdı. XX ásirde modernizm (Turindegi kórgizbe zalı), neoklassicizm (Rimdegi sport orayı), 60-jıllardan bolsa organikalıq arxitektorlıq ózgerisleri qáliplesti. Zamanagóy arxitekturalıq qurılıs hám ımaratlar qurıwda maydannıń keńligi hám qolaylıǵına, jańasha sheshimlerge ayrıqsha itibar berildi (Rimdegi Termini vokzalı, sport sarayı, Paduyadaǵı Italiya banki ımaratı).

==Súwretlew kórkem óneri==
Italiya aymaǵındaǵı eń áyyemgi estelikler paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli (Apuliyadaǵı jartas súwretleri, Liguriya hám Emiliyadaǵı áyeller háykelsheleri). Jez dáwirinde (eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 2-yarımı) kórkem ılaydan islengen ıdıs buyımlar soǵıldı. Eramızǵa shekemgi VIII-II ásirlerden etrusklar estelikleri málim. Eramızǵa shekemgi VIII-VI ásirlerden Italiya, Greciya, eramızǵa shekemgi V ásirden eramızdıń V ásirine shekem Áyyemgi Rim mádeniyatı hám kórkem ónerin qáliplestiriw oraylarınan birine aylandı. Orta ásirlerde diniy ańızlar tiykarındaǵı dóretpeler payda boldı. Veneciya hám Siciliyada Vizantiya kórkem ónerine jaqın mozaika súwretleri jaratıldı. XII ásir aqırınan baslap diniy dáske súwretshiligi hám diniy ruwxtaǵı tábiyat kórinisli músinshilik tarqaldı.

XIII-XIV ásirlerde Florensiya, Piza, Siyena hám basqa qalalar kórkem ónerinde realistlik principler rawajlana basladı. XV ásirden Oyanıw dáwiri realistlik kórkem óneri rawajlandı. Súwretshiler tábiyatqa, insanǵa kóbirek múrájat ete basladı: Súwretshi hám músinshiler anatomiya hám optikanı ilimiy tiykarda úyrenip, ájayıp kórkem óner úlgilerin jarattı (Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael, Jorjone, Titsian hám basqalar). XV-XVI ásirlerde maylı boyaw súwretshiligi, gravyura, ámeliy bezew (mebel, keramika, zergerlik), teatr dekoraciyası kórkem óneri joqarı tekshege kóterildi. XVI ásir aqırı hám XVIII ásirde saltanatlı hám dábdebeli barokko usılı (háykelshi L. Bernini, súwretshilerden Pyetroda Kortona, L. Jordano) payda boldı.

XVI ásir aqırlarında payda bolǵan akademizm (áǵa-ini Kartachchi) hám manyerizm (músinshi B. Chellini hám súwretshiler F. Parmijanino, A. Bronzino) kórkem óneri húkimranlıq etti. XVIII ásir Veneciya súwretshiliginde (J. B. Tyepolo, A. Kanaletto, F. Gvardi) turmıslıq baqlawlar kúshliligi menen kózge taslanatuǵın mazmunlı dóretpeler jaratıldı. XVIII ásir 2-yarımında klassicizm (A. Kanova) hám romantizm (F. Ayes, D. Morelli) payda boldı, keyinirek xojalıq janr hám peyzaj súwretshiligi rawajlandı. Músinshi V. Vela, súwretshilerden J. Fattori, T. Sinorini, S. Lega, J. Segantini hám basqa miynetkesh xalılarq turmısı, azatlıq ushın gúres temalarında dóretiwshilik etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin syurrealizm, abstrakt kórkem óner háwij alıp ketti. Bıraq olaqlıq hám formalizmniń bul bir úlgilerine qarsı gúreste realistlik kórkem óner wákilleriniń dóretiwshiligi kámal taptı. Músinshilerden F. Messini, J. Mansu, súwretshi R. Guttuzo, G. Mukki, K. Levi, K. Meloni hám olardıń dawamshıları italyan xalqınıń real ishki sezimlerin, miynetin, ómirin sáwlelendiriwshi dóretpeler jarattı.

==Muzıkası==
Italiya - ataqlı qosıqshılar, opera, zamanagóy nota jazıwı hám fortepianonıń watanı. Uvertyura, simfoniya, kantata hám basqa muzıka janrları Italiyada jaratılǵan. Barkarola, gondolyera, frotolla, vilanella sıyaqlı qosıq túrleri, galyarda, siciliana, tarantella oyınları folklor tiykarında payda bolǵan. Xalıq muzıkasınıń bay dárekleri shirkew hám Italiya professional muzıkasına mákán bolǵan. Oyanıw dáwirinde dúnyalıq muzıka rawajlandı. XIV ásirde Are Nova mektebi, XV-XVI ásirlerde muzıka akademiyaları júzege keldi. XVI-XVII ásirlerde vokal-saz muzıkanıń oratoriya, kantata sıyaqlı jańa túrleri payda boldı. Florensiya hám Neapolda gomofoniya usılı rawajlanıwı tásirinde opera kórkem óneri qáliplesti. Ya. Peridiń „Dafna“ (1594) operası usı janrdıń dáslepki úlgisi bolıp tabıladı. K. Monteverdi tariyxta birinshi bolıp ǵalabalıq opera teatrın ashtı (1637).

XVIII ásirde opera hám milliy qosıq kórkem óneri keń rawajlandı, belkanto usılı payda boldı. Florensiya, Bolonya, Neapol teatrlarında J. Pergolezi, A. Salyeri, J. Paiziyello hám basqalardıń reń-báreń operaları saxnalastırıldı. XVIII ásirde buff opera qáliplesti, jańa opera teatrları ashıldı. A. Vivaldi, D. Skarlatti, J. Tartini sıyaqlı sazende kompozitorlar koncert, sonata janrlarına tiykar salındı. N. Paganini óziniń az ushıraytuǵın atqarıwshılıq talantı hám romantik dóretpeleri menen ataqlı. XIX ásir opera kórkem óneri sociallıq-siyasiy qaraslar tásirinde rawajlandı. J. Rossini, V. Bellini, G. Donitsetti, J. Verdi operalarında xalıqtıń azatlıqqa umtılıwı óz kórinisin taptı. XIX ásir aqırında R. Leonkovallo, Sh. Puchchini hám basqa kompozitorlardıń operalarında turmıstı shın sáwlelendiriwge jóneltirilgen verizm usılı júzege kelgen. O. Respigi, A. Kazella hám basqalardıń dóretiwshiliginde muzıkalıq impressionizm hám de neoklassicizm usılları rawajlanǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya muzıkasında tınıshlıq, azatlıq ushın, fashizmge qarsı gúres temaları áhmiyetli orın aldı. 50-jıllardan avangardizm tásiri kúsheydi. L. Dallapikkola, L. Berio, L. Nono dóretpelerinde ishki qarama-qarsılıq namaları jańlaydı, joqarı ideologiyalıq sáwlelendiriw qurallarınıń quramalılıǵı, toqımalılıǵı menen qosılıp ketedi.

Zamanagóy italyan kompozitorları arasında R. Vlad, J. F. Gedini, I. Montemetssi, G. Petrassilar ayrıqsha ajıralıp turadı. Ataqlı dirijyorları: A. Toskanini, P. Arjento, V. De Sabata, G. Kantelli, V. Ferrero, K. Sekki, K. Abbado; qosıqshıları: J. Simonato, R. Skotto, A. Stella, R. Tebaldi, J. Bekki, T. Gobbi, E. Karuzo, M. Del Monako, L. Pavarotti hám basqalar. Teatrlarınan „La Skala“ (Milan), „San-Karlo“ (Neapol), „Feniche“ (Veneciya), Rim operası hám basqalar jáhánge ataqlı. 1970-jıllardan Italiya estrada kórkem óneri wákilleri jáhán kóleminde belgili (T. Kutuno, A. Chelentano, A. hám R. Pauer, J. Morandi, R. Kara, Pupo, R. Fogli, F. Papetti hám basqalar). Jańa muzıka korporaciyası (1923-jıldan), Muzıkashılar jámiyeti, 14 konservatoriya, kóplegen muzıka liceyleri, mektepleri, ilimiy institutları (atap aytqanda, Verdi miyrasların úyreniw institutı) bar. Veneciya, Florensiya, Verona sıyaqlı qalalarda hár jılı muzıka festivalları ótkeriledi. Ózbekstan teatrlarında Italiya kompozitorları (J. Rossini, J. Verdi, J. Puchchini, R. Leonkavallo, V. Bellini hám basqalar) nıń operaları („Sevilya shashtárezi“, „Traviata“, „Rigoletto“, „Aida“, „Otello“, „Chiochio-San“, „Masqarapazlar“, „Luchiya de Lamermur“ hám basqalar) jeńisli saxnalastırılǵan.

==Teatr==
Teatr kórkem óneriniń búrtikleri xalıq dástúrleri, karnaval bayramları hám oyınlarına barıp taqaladı. Orta ásirlerde katolik shirkewine maqul túsken liturgik drama, misteriya, lauda janrları ústem edi. Oyanıw dáwirinde dúnyalıq pyesalar, komik janr rawajlandı. XVI-XVIII ásirlerde professional teatr payda boldı, saxnalardı dekoraciya menen bezew tártip-qaǵıydaları islep shıǵıldı. Xalıq dóretiwshiligi tásirinde „nıqaplar komediyası“ rawajlandı. XVIII ásirde teatr kórkem ónerine aǵartıwshılıq ideyaları sińdirildi. K. Goldonidiń dramaturgiyadaǵı reformalıq iskerligi úlken rol oynadı.

XVIII ásir aqırlarında revolyuciyalıq hárekettiń kúsheyiwi nátiyjesinde jáhán dramaturglarınıń eń jaqsı dóretpeleri saxnalastırıldı. E. Rossi, T. Salvini, E. Duze, A. Ristori sıyaqlı ataqlı artistler jetilisip shıqtı. XIX ásirde hám XX ásir baslarında Italiya ádebiyatındaǵı, ásirese dramaturgiyadaǵı aǵım hám principler teatrda óz kórinisin taptı. Fashistler diktaturası jıllarında Italiya teatrı pútkilley páseńlewge ushıradı. Fashizm joq etilgennen keyin, demokratiyalıq kúshler tásirinde Italiya teatrı taǵı janlandı. L. Viskonti, E. De Filippe, J. Streler, L. Skuarsina gumanistlik ruwxtaǵı dóretpelerdi saxnalastırdı. Dáslepki turaqlı teatr („stabile“) lar payda boldı. Rim, Milan, Genuya, Turin teatrları jáhán klassikası hám jergilikli avtorlardıń dóretpelerin kórsete basladı. Qospa truppalar da bar. V. Gasman, J. Le Lullo, F. Dzefirelli sıyaqlı rejissyorlar, A. Proklamer, G. Mauri, P. Stoppa, V. Marikoni hám basqa aktyorlar ataqlı.

==Kino==
1895-jıl „Milan vokzalına kelgen poezd“ atlı birinshi hújjetli film (rejissyor I. Pakkoni) jaratıldı. 1901-jıl Florensiya hám Rimde dáslepki kinoteatrlar ashıldı. Biraq 1904-jıl Turinde hújjetli-xronika filmleri studiyası ashılǵanınan keyin waqıyalı italyan kinematografiyası payda boldı. 1905-jılda F. Alberini menen D. Santoni Rimde óz kinostudiyasın dúzdi (1906-jıldan ol „Chines“ dep atala basladı). 1905-1906-jıllardan Turin hám Milandaǵı kinofirmalar kórkem filmler islep shıǵarıwǵa kiristi. 1905-jılda „Chines“ ǵalabalıq saxnalarǵa bay bolǵan birinshi italyan filmi - „Rimniń basıp alınıwı“, keyinirek Italiyanıń birlestiriliwine arnalǵan dúrkinli kartinalardı jarattı. 1909 -1910-jıllarda „Kitilina“, „Makbet“, „Anita Garibaldi“, „Don Karlos“, „Otello“, „Beatriche Chenchi“ hám basqa filmler ekranǵa shıǵarıldı.

Italiya kinosı 1913-jılda joqarı tekshege kóterildi, onıń 497 filmi shet el kino bazarın toltırıp jiberdi. Bul dáwirde M. Kazerini, E. Benchivenga, D. Le Liguoro, E. Guatssioni, L. Maji, B. Negroni, D. Pastrone sıyaqlı rejissyorlar dóretiwshilik etti. Fashistler basshılıǵı dáwirinde (1922-1943) Italiya kino kórkem óneri nacizmniń agitaciya quralına aylandı. Soǵan qaramastan, A. Blazetti hám M. Kamerini súwretke alǵan filmlerde Italiya turmısındaǵı illetler áshkara etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Italiya kino kórkem ónerinde shın haqıyqatlıqtı sáwlelendiretuǵın progressiv baǵdardaǵı filmler jaratıla basladı. L. Viskonti, J. D. Santis, P. Jermi, Ch. Dzavettini, E. de Filippo hám basqalar. Italiya xalqınıń fashizmge qarsı gúresin, ápiwayı insannıń ómirin kinolentalarda real sáwlelendirdi („Rim, saat II“, „Zeytunler astında tınıshlıq joq“, „Chochara“ hám basqalar).

Keyingi jıllarda „Italyansha neke“, „Italyansha ajırasıw“, „Hár kimdiki ózine…“, „Sakko hám Vansetti“, „Olar Shıǵısqa baradı“, „Ayǵabaǵar“ sıyaqlı filmler jaratıldı. Italiyadaǵı 40 tan artıq kinofirma jılına 200 den aslam film islep shıǵaradı. Kinoaktyorlar arasında A. Manyani, J. Mazina, S. Loren, J. Lollabrijida, K. Kardinale, S. Sandrelli, M. Mastroyanni, J. M. Volonte, F. Nero, A. Sordi, U. Tonyassi, M. Vitti, M. Plachido hám basqalar ataqlı. 1970-1990-jıllardaǵı eń jaqsı filmlerden „Teris aywan“ (rejissyor E. Skola), „Gúl adamnıń baxıtsızlıǵı“ (rejissyor B. Bertoluchchi), „Hayallar qalası“ (rejissyor F. Fellini), „Úsh aǵa-ini“ (rejissyor F. Rozi) n kórsetiw múmkin.

==Ózbekstan - Italiya qatnasları==
''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan - Italiya qatnasları]]''

== Derekler ==
<references/>

{{Evropa}}
{{Sırtqı siltemeler}}
[[Kategoriya:Italiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
{{geo-stub}}