Jılanlar

Jılanlar (Ophidia yamasa Serpentes) - qabırshaqlılar genje gruppası. Áyyemgi jılan qazilma qaldıg'i (uzınlıǵı 11 m ge shekem ) por (Mendeleev kestesiniń III toparında turıwshı ximiyalıq element)dáwirinen málim. Jılannıń áwladı eshki emerlerge uqsas kesirtkeler bolǵanlıǵı shama etiledi. Denesi jińishke hám uzın, uzınlıǵı 8 sm den 10 m ge shekem, múyiz sıyaqlı qalqan hám qabırshaqlar menen oralǵan. Ayaq qamarı súyekleri bolmaydı, ayırım jılanlarda shanaq hám arqa ayaqları rudimenti saqlanıp qalǵan. Omırtqaları 141 den 435 ke shekem. Tós súyegi bolmaydı, qabırǵaları jıldam. Kózin taza qabaqlar qaplap turadı. Qulaq tesigi hám naqıra perdesi bolmaydı, ortańǵı qulaǵı ápiwayı dúzilgen. Tili uzın, ekige ayırılǵan, yakobson organı bar. Bas skeletining júz súyekleri sozılıwshań shemirshekler arqalı óz-ara birikken bolıp, iri oljanı jutıp atırǵanda awızınıń keń ashılıwına múmkinshilik beredi. Tisleri jińishke, ótkir, keyinge qayrılǵan; oljanı uslap turıw ushın xızmet etedi.

Zaharli jılannıń joqarǵı jaqlarında uwlı tisleri boladı. Tisler sırtındaǵı emal yamasa ishindegi nay arqali uw bezinen zahar olja denesine aǵıp keladi. Ishki organlari asimmetrik jaylasqan.

Ókpesi, ádette, bitke; sidik sharı bolmaydı. Erkeginiń quyıǵıw organlari bir jup qaltashalardan ibarat bolıp, anal tesiginen arqalawda, terisiniń astında jaylasqan. Bir jılda bir neshe márte terisi túleydi, bunda terisiniń sırtqı qabatı shulıq sheshkendey sıypalıp sırǵanap túsedi.

Jılannıń 3000 ǵa jaqın túri 13 toparǵa bólinedi.Tiykarǵı toparları:suw jılanları,aspidler,teńiz jılanları,qara jılanlar,oyıqbaslılar,soqır jılanlar,qalqanquyrıqlılar.Jer júzinde,Antarktidadan tısqarı,hámme orında ushırasadı.Ádette,jer betinde qalıń ot-shópler arasında,tereklerde,kóp túrleri shóllerde, ayırımları suwda jasaydı.Jırtqısh,oljanı tiriley yaki aldın záhárlep yamasa denesi menen orap óltirip keyin jutadı.Máyek qoyadı,ayırımları máyekten tiri tuwadı.Jılan tábiyatta kemiriwshiler,mollyuskalar hám shıbın shirkeyler sanın qısqartıp turıwda úlken áhmiyetke iye.

Jılannıń záhárinen medicinada paydalanıladı.Ayırım jılan terileri sherim islew sanaatında da qollanıladı Ayırım jılanlar ómir ushın qáwipli,biraq olar birinshi bolıp hújimge ótpeydi.

Ózbekstan aymaǵında jılannıń 20 ǵa jaqın túri tarqalǵan, olardan kapcha jılan, koʻlbor jılan, dala qara jılanı, qalqantumsıq,charx jılanları záhárli esaplanadı. Koʻpshilik túrleriniń sanı keskin azayıp baratır. Xalıq aralıq tabiyattı qorǵaw jámiyeti Qizil kitabına 16 tur hám kenje túri kiritilgen.

Derekler

Joqarıdaǵı maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyası(2000-2005)maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.