Jınayat

Jınayat — jınayat nızamında názerde tutılǵan sociallıq qáwipli qılmıs. Arnawlı bir qılmıstı jınayat dep esaplaw máselesi hár bir mámlekette óziniń sociallıq basqarıw princpi, xalıqtıń turmıs tárizi, milliy ózgeshelikleri, úrp-ádetleri, dástúrlerine muwapıq xalıq aralıq huqıq normaları itibarǵa alınǵan halda sheshiledi.

Qılmıs jınayat ekenligin anıqlaw ushın tómendegi ulıwma belgiler názerge alınadı:

1. Qılmıstıń social qáwipliligi;
2. Ayıptıń bar ekenligi;
3. Jazaǵa iyeligi.

Hárqanday jınayatlı qılmısta usı belgilerdiń barlıǵı bır jola ámelde bolıwı shárt, olardan biri bar bolmasa, qılmıstı jınayat emes, dep esaplawǵa tiykar tabıladı.

Túrleri

Jınayatlar óz ózgesheligi hám social qáwiplilik dárejesine kóre:

• Social qáwipi úlken bolmaǵan;
• Onsha awır bolmaǵan;
• Awır;
• Oǵada awır jınayatlarǵa bólinedi.

Jınayatlar hújim obiektine kóre, shaxsqa qarsı jınayat, ekonomika salasındaǵı jınayat, jámiyetlik qawipsizligi hám jámiyetlik tártipke qarsı jınayat, mámleket hákimiyatına qarsı jınayat, ekologiya tarawındaǵı jınayat, áskeriy xizmetti ótew tártibine qarsı jınayat, tınıshlıq hám insaniyat qawipsizligine qarsı jınayatqa bólinedi.

Ayıptıń formasına qarap, kózkóreki ámelge asırılǵan jınayat hám abaysızlıq arqasında ámelge asırılǵan jınayatqa bólinedi.

Jınayıy juwapkershilikten azat etiwshi jaǵdaylar

Shaxs óz háreketi yamasa háreketsizligin hám onnan kelip shıǵatuǵın jınayatlı aqıbetti ańlaǵan, óz háreketlerin basqara alatuǵın bolsa ǵana qılmısı jınayat esaplanadı. Subiekt jasına jetpegen hám aqılı tómen shaxslar tárepinen ámelge asırılǵan social qáwipli qılmıs jınayat sanalmaydı hám olarǵa salıstırǵanda jınayat nızamında názerde tutılǵan májbúrlew ilajların qóllaw múmkin emes.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksinde qılmıstıń jınayatlılıǵın inkar etetuǵın jaǵdaylardıń tómendegi 6 túri belgilengen:

1. Kem áhmiyetli qılmıslar;
2. Zárúrli qorǵaw;
3. Aqırǵı zárúrat;
4. Social qáwipli qılmıstı júzege shıǵarǵan shaxstı uslaw waqtında zálel jetkiziw;
5. Buyrıq yamasa basqa wazıypalardı atqarıw;
6. Kásip yamasa xojalıq iskerligi menen baylanıslı tıyanaqlı táwekelshilik (36—41-statyalar).

Usı háreketler sebepli kelip shıqqan aqıbetler jınayatlı aqıbet esaplanbaydı, qılmıs ta jınayat sanalmaydı.

Faktorları

Ayrıqsha sanalǵan arnawlı bir jınayat hám ulıwma ayıpkerlik júz etiliwine tásir kórsetiwshi social faktorlar, hádiyseler, processler boladı. Jınayat sebepleri úyrenilip atırǵanda áne usılar esapqa alınadı. Atap aytqanda, birinshiden shaxstıń ózi, onıń dúnyaǵa kóz qarası, qızıǵıwshılıqları, jámiyet hám mámleketke, átirapındaǵı adamlar hám shańaraqqa munasábeti, ol jaǵdayda unamsız sıpatlardıń qáliplesiwi hám kúsheyiwi; ekinshiden — shaxs tárbiyalanǵan, kámalǵa jetken, shańaraqlıq hám social ortalıq; úshinshiden — jınayat ámelge asırılǵan waqıttaǵı sharayat, jaǵdayǵa itibar beriledi.