Keniya
Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Keniya (mánisleri)
Keniya yamasa Kenya (inglisshe: Kenya), Kenya Respublikası (inglisshe: Republic of Kenya) - Shıǵıs Afrikadaǵı mámleket. BMSh aǵzası. Maydan 582,6 mıń km2. Xalqı 30,7 mln. adam (2001). Paytaxtı Nayrobi qalası. Basqarıw tárepten 7 wálayat (province) qa hám paytaxt okrugine bólinedi.
Mámleketlik basqarıw principi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya - respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1969-jılda qabıl kilingan, keyinirek dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (1978-jıldan Daniel arap Moi). Ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jılǵa saylanadı hám qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident hám Millet jıynalısı (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident, vitse-prezident hám húkimet ámelge asıradı.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya Shıǵıs Afrika tegistawlıǵı (shıǵısta uzınlıǵı 500 m hám batısta uzınlıǵı 1500 m) Arqa-shıǵıs shetinde jaylasqan. Hind okeanı jaǵası úzik-úzik tawlardan ibarat, tik hám az bóleklengen. Qubladan arqaǵa qaray keńeyip (50-200 km) baratuǵın tegislik bar. Oǵan tutas oyıqtıń átirapı taw dizbekleri (shıǵısta Aberder, uzınlıǵı 400 m ge shekem, batısta May hám Elgeyo, uzınlıǵı 3000 m ge shekem) hám sóngen vulkanlar (Kenya tawı, 5199 m - Kenyadaǵı eń biyik shıń), Viktoriya kóli boyları ensiz tegislik penen qorshalǵan. Trona, altın, kianit, diatomit, háktas, grafit, polimetall ruda kánleri tabılǵan. Kenya ekvator ıqlım regionında jaylasqan. Jaǵada temperatura ıssı (iyulda ortasha temperatura 24-25°, yanvarda 27°), tegistawlıqta salqınlaw. Jıllıq jawın muǵdarı Arqa-shıǵısta 250 mm den qubla-batısta 1500-2000 mm ge shekem. Ekvator qasında kóp jawınlı máwsim: mart-aprel hám noyabr-dekabr. Dáryaları az suwlı, qısqa, ayırımlarındaǵana keme qatnaydı.
Irileri: Tana, Galana. Aqpas kól kóp (eń úlkeni - Rudolf). Mámlekettiń shıǵısı hám arqa-shıǵısı qońır-qızıl lateritlasqan, taslaq, az ónimli, kóbi shor topıraqlı. Arqa-batısı hám qubla-shıǵısı qızıl-qońır, Viktoriya kóli boyları otlaqı qızıl-qońır, Hind okeanı jaǵası qara hám boz topıraqlı. Kenya arqasında tikenli ormanlar hám putalıqlar, shólge aylanıp ketken savannalar, batısında boyshań otlı savannalar, taw eteklerinde joqarı ıǵallıqtaǵı tropikalıq ormanlar, tawlarda otlaqlar bar. Jabayı haywanlardan pil, nosorog, zebra, buǵı, jirafa, arıslan, meshinler, dáryalarda krokodil, begemotlar ushıraydı. Kenyada qorıqxana hám milliy baǵlar (Savo, Sibilon, Maun-Kenya, Meru, Aberder hám basqalar) kóp.
Xalqı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalqınıń 66% in benue-kongo tillerinde sóylesiwshi xalıqlar quraydı. Olardıń irileri: kikuyyu, luxya, kamba, kisii, meru hám basqalar. Kenyada hindler, evropalıqlar, arablar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tilleri - suaxili hám inglis tilleri; xalıqtıń 1/2 bólegi jergilikli dinlerge sıyınadı, qalǵanları xristianlar, musulmanlar hám basqalar. Jámi xalıqtıń 25,3% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Nayrobi, Mombasa, Nakuru, Kisumu.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya aymaǵında dáslepki paleolit dáwirinde mákan-jaylar bolǵanlıǵı málim. Ayırım izertlewshilerdiń dáslepki adamzat bul jerde payda bolǵan, dep esaplaydı. Házirgi xalqınıń kóbisi XIV-XIX ásirlerde Afrikanıń túrli jaylarınan kelgen bantu hám nilot qáwimlerinen tarqalǵan. Eramızǵa shekemgi V-VI ásirlerde Kenyaǵa grek, mısır, qıtay, arab teńiz sayaxatshıları hám sawdagerler kelip-ketip turǵan. VII-VIII ásirlerde awıllar, XI-XV ásirlerde qala-mámleketler payda boldı. XVI ásirde portugallar Kenyanıń shıǵıs bólegin basıp aldı. XVIII ásirde bir neshe arab sultanlıqları payda boldı hám qul sawdası rawajlandı. Ullı Britaniya qul sawdasına qarsı gúres sıltawı menen Kenyaǵa suǵılıp kele basladı. XIX ásir aqırında Kenya Ullı Britaniya qol astına ótti. Kolonizatorlar jergilikli xalıqtan ónimli jerlerdi tartıp aldı. Afrikalıqlar arnawlı ajıratılǵan orınlarda jasawǵa májbúr etildi, rasalıq kemsitildi. 1920-jılda Kenya Ullı Britaniya koloniyası dep daǵaza etildi. Sonnan keyin kolonizatorlikke qarsı háreket etiwshi siyasiy shólkemler (Kikuyyu shólkemi hám basqalar) dúzilip, olar májbúriy miynet biykar etiliwi, salıqlar qısqartırılıwın, bilimlendiriw sisteması jaqsılanıwı hám tartıp alınǵan jerler qaytarıp beriliwin talap etti. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Kenya azıq-awqat hám awıl xojalıǵı shiyki ónimin jetkerip beretuǵın dárekke aylandırıldı, kenyalıq áskerler Ullı Britaniya koloniya áskerleri qatarında Jaqın Shıǵıs hám Birma (házirgi Myanma) daǵı urısta qatnastı. 40-jıllar aqırında azatlıq háreketi jáne de kúsheydi. 1952-jılda qurallı kóterilis baslandı. Kóterilis 4 jıl dawam etti. Kolonizatorlar kóterilisti bastırıp patriotlardan 11 mıń adamdı óltirdi, 100 mıńǵa jaqın adamdı qamaqqa aldı. 1960 -jıl dúzilgen Kenya afrikalıqlar milliy awqamı (KANU) Kenya ǵárezsizligin talap etti. 1961-jıl Nızam shıǵarıwshı keńeske ótkerilgen saylawda KANU 67% dawıs aldı. 1963-jıl mayda jańa Millet jıynalısına ótkerilgen saylawda da KANU jeńimpaz shıǵıp, J. Keniata basshılıǵında birinshi milliy húkimet dúzildi. 1963-jıl 12-dekabrde Kenya ǵárezsiz mámleket, 1964-jıl 12-dekabrde bolsa respublika dep daǵaza etildi. Kenya - 1966-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 12-dekabr - Ǵárezsizlik kúni (1963).
Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Demokratiyalıq partiya, 1992-jılda dúzilgen; Kenya afrikalıqlar milliy awqamı (KANU), 1960-jılda tiykar salınǵan; Milliy rawajlanıw partiyası, 1994-jılda dúzilgen; Social-demokratiyalıq partiya, 1992-jılda tiykar salınǵan; Ford-Asili hám Ford-Kenya partiyaları, 1992-jıl oktyabrde dúzilgen. Kenya kásiplik awqamları oraylıq shólkemi, 1965-jılda dúzilgen.
Ekonomikası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi - 24%, sanaattıń úlesi - 10% ke jaqın. Ekonomikasınıń tiykarı - awıl xojalıǵı, onıń ónimi mámleket eksportınıń 3/4 bólegin quraydı. Kenya ǵárezsizlikke eriskennen keyin, jalpı ishki ónim quramında awıl xojalıǵınıń úlesi barǵan sayın tómenlep, sanaat hám sawdanıń úlesi artıp, natural islep shıǵarıw úlesi kemeydi. Awıl xojalıǵında xalıqtıń 70% i bánt. Tiykarǵı eginleri - kofe, shay, sizal, piretrum, paxta, salı, biyday, qumshekerqamıs; ishki mútájlikler ushın mákke, maniok, tarı, júweri, arpa jetistiriledi. Sút shárwashılıǵı, qusshılıq, shoshqashılıq rawajlanǵan. Qaramal, qoy, eshki baǵıladı. Balıq awlanadı hám aǵash tayarlanadı. Sanaatı, tiykarınan, awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleytuǵın kárxanalar hám ónermentshilik ustaxanalarınan ibarat. Azıq-awqat, toqımashılıq, avtomobil jıynaw, kánshilik, ximiya, neftti qayta islew, taxta tiliw hám metallsazlıq, qaǵaz sanaatı kárxanaları, cement zavodları da bar. Kánshilik sanaatında flyuorit, tábiyiy soda, diatomit, kaolin, gips, kianit, asbest, as duzın qazıp shıǵarıw ústem. Bir qansha muǵdarda mıs, qorǵasın, gúmis qazıp alınadı. Iri sanaat orayları: Nayrobi, Mombasa, Kisumu, Nakuru, Tika, Eldoret qalası energetika tarawında gidroelektr stanciyalarınıń úlesi úlken. Tana dáryası boyında Gitaru, Kamburu, Kindaruma GES ları qurılǵan. Jılına ortasha 3,1 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi.
Transportı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]3 mıń km temirjol, 62 mıń km avtomobil jolı bar (sonnan 4,5 mıń km asfaltlanǵan). Tiykarǵı teńiz portı - Mombasa. Nayrobi hám Mombasada xalıqaralıq aeroportlar bar. Kenya shetke kofe, shay, neft ónimleri, temeki, piretrum, sizal, miywe hám palız eginleri, kalcinirlanǵan soda, gósh, teri, cement hám taǵı basqalar shıǵaradı. Shetten sanaat hám transport úskeneleri, azıq-awqat hám ximiya ónimleri, qara hám reńli metall, neft, dári-dármaq hám taǵı basqalardı aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientler - Ullı Britaniya, Germaniya, AQSh, Yaponiya, Niderlandiya. Sırtqı turizm rawajlanǵan. Pul birligi - Kenya shillingi.
Medicinalıq xızmeti
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Densawlıqtı saqlaw sistemasına mámleket basshılıq etedi. Juqpalı kesellikler (bezgek, ish burıw, juqpalı gepatit, ish súzek hám basqalar) keń tarqalǵan. Menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Nayrobi universitetinde, orta maman medicinalıq xızmetkerler Medicinalıq tayarlıq orayı hám medicina mekteplerinde tayarlanadı.
Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenyada baslanǵısh mektep 7 jıllıq hám biypul. Balalar 6 jastan inglis tilinde oqıtıladı. 4-klasstan baslap suaxili tili úyretiledi. Orta mektep 6 jıllıq. Mámlekette 16 mıń baslanǵısh, 2,5 mıń orta mektep bar. Dáslepki óner-texnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde 2-6 jıllıq sawda, kommerciya, ónermentshilik, awıl xojalıǵı, orman hám veterinariya óner bilim orınları hám mekteplerinde, sonıń menen birge, kárxanalarda ámelge asırıladı. Orta texnika tálimi kishi orta mektep negizinde kolledjlerde dúzilgen. Joqarı oqıw orınları: Nayrobidaǵı Milliy universitet, Egerton universiteti, Nayrobidaǵı universitet kolledji.
Iri kitapxanaları: Milliy universitet kitapxanası, Nayrobidaǵı Estelik kitapxanası, universitet kolledji kitapxanası, Mombasadaǵı ǵalabalıq kitapxana; muzeyleri: Nayrobidaǵı Kenya milliy muzeyi, Kitale qalasındaǵı Batıs Kenya milliy muzeyi, Mombasadaǵı muzey hám basqalar. Kenyada 20 ǵa jaqın ilimiy shólkem, atap aytqanda, Nayrobida Kenya industrial izertlew institutı, Milliy awıl xojalıǵı laboratoriya, Medicina izertlewleri laboratoriya, Tuberkulyoz kesellikleri izertlew orayı, Awıl xojalıǵı izertlew orayı, Medicinalıq izertlew institutı, Shıǵıs Afrika institutı, Afrika tariyxın úyreniwshi xalıqaralıq institut, Nyanza wálayatında paxta izertlewi stanciyası, Ruiruda kofe izertlewi orayı, Kerichoda shay izertlewi institutı hám basqalar bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenyada 60 qa jaqın gazeta hám jurnal basıp shıǵarıledı. Eń áhmiyetlileri: „Deyli neyshn“ („Millettiń kúndelik gazetası“, inglis tilinde, 1960-jıldan), „Kenya leo“ („Búgingi Kenya“, suaxili tilindegi kúndelik gazeta, 1983-jıldan), „Kenya tayme“ („Kenya waqtı“, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1982-jıldan), „Pipl deyli“ („Xalıq kúndelik gazetası“, inglis tilinde, 1998-jıldan), „Standart“ („Bayraq“, inglis tilindegi gazeta, 1902-jıldan), „Taifa leo“ („Házirgi millet“, suaxili tilindegi kúndelik gazeta, 1960-jıldan), „Dram“ („Dombıra“, inglis tilindegi aylıq jurnal, 1956-jıldan), „Target“ („Maqset“, inglis tilindegi jurnal, 1964-jıldan). Kenya informaciya agentligi (KNA) 1963-jıl dekabrde dúzilgen. Kenya radioesittiriw korporaciyası 1989-jılda dúzilgen. Radioesittiriwler 1927-jıldan, telekórsetiwler 1962-jıldan alıp barıladı.
Ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ádebiyatı tiykarınan, inglis tilinde, sonıń menen birge, kikuyyu, masai, suaxili hám basqa jergilikli tillerde folklor negizinde rawajlanıp kelmekte. Ulıwma Kenyada jazba ádebiyat XVII ásirde suaxili tilinde júzege keldi. Onda qaharmanlıq, diniy hám basqa temadaǵı dástanlar áhmiyetli orın tutadı. Etnograf alım, milliy-azatlıq háreketiniń basshısı J. Keniata xalıq ańızları, ertekleri, ráwiyatların qayta islep járıyaladı. Ózi de „Kenya tawına qaray“ (1936) hám „Meniń xalqım - kikuyyu“ (1942) kitapların jazıp basıp shıǵardı. XIX-XX ásirlerde de, tiykarınan, poeziya rawajlandı. Prozalıq dóretpeler 50-jıllar aqırında júzege kele basladı. M. Gikarunıń „Quyash úlkesi“, V. Itoteniń „General May May“, J. Kariukanıń „May May qamawda“, M. Gaterudıń „Eki álem perzenti“ qıssalarında inglislerdiń Kenyanı koloniyaǵa aylandırıwı hám demokratiyalıq kúshlerdiń azatlıq ushın gúresi kórsetilgen. J. Ngugidiń inglis tilindegi romanları („Jılama, botam“, „Aramızdaǵı dárya“) hám „Qara dárwish“ pyesası daǵaza etilgen. Keyingi jıllarda B. O. Vandera, E. Xinga, M. Alot, M. Mvangi, A. Kadambe, D. Karoka, L. Kibera, M. Ruxena sıyaqlı jas jazıwshılar ádebiyat maydanına óz dawısları hám jańa temalar menen kirip keldi. Ngugi hám Txiongonıń „Qanlı japıraqlar“ hám „Buttaǵı shaytan“ romanları ásirese dıqqatqa iye.
Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya aymaǵında dáslepki orta ásirlerge tiyisli jergilikli mádeniyat estelikleri: dáp tas diywallar, saǵana piramidaları, arklardıń qaldıqları saqlanǵan. Teńiz jaǵasında Gedi, Malindi, Ungvana, Mnarani, Takva, Mombasa sıyaqlı qalalar payda bolǵan. XIV-XV ásirlerde arab arxitektorlıǵı usılında qorǵaw qorǵanları, meshitler, bazarlar júzege kelgen. XVI ásirde portugallar arxitektorlıǵına tán usılda qurılǵan saray hám Vasko de Gama tas kolonnası saqlanǵan. XX ásirden qalalar inglis hám nemis arxitektorları usılı tiykarında temir-beton konstrukciyalar hám jańa qurılıs metallarınan paydalanıp qurıla basladı. Ímaratlarda lenta tárizli áynek, teris aywan, nur tosqıshlar, reńli ılaydan islengen ıdıs plitalar keń qollanılǵan (mas, Milliy teatr, texnika kolledji hám basqa). Awıllarda sheńber tárizli etip ılay menen sıbalǵan, ústi ǵawısh penen jabılǵan sırıqlı úyler kóbirek ushıraydı. Keyingi jıllarda qurılǵan imaratlardan Mombasadaǵı „Okeanik“ mıymanxanası, Nayrobidaǵı gospital, kóp qırlı 26 qabatlı minarı hám aylanıwshań restoranı bolǵan Keniata jıynalıslar zalın kórsetiw múmkin. Kórkem ónermentshilikte aǵashtı oyıp hám kúydirip naǵıs salıw, dástúr oyınları ushın teriden nıqap, mıs hám jezden zebi-ziynet buyımları, ılay hám qabaqsan ıdıslar, aǵash quwırshaqlar, ılaydan islengen ıdıstan jániwarlar háykelshelerin soǵıw, topannan sebet toqıw keń háwij alǵan.
Muzıkası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kenya muzıkalıq mádeniyatı mámlekette jasawshı túrli elatlar muzıkasın óz ishine aladı. Sol sebepli namalar, usıllar, saz ásbapları da túrli-túrli. Xalıq úrp-ádetleri hám bayramlarında qosıq, oyın hám muzıka bolıwı shárt. Saz ásbapları arasında hár túrli naǵara, dáp hám sırnaydı esletiwshi ásbaplar, ayrıqsha arfa, litungu, nay hám basqalar bar. Kóbinese qosıqshınıń ózi arfa shertip qosıq aytadı hám ekspromtshılıq usılında qosıq toqıydı. XX ásir aqırında evropasha muzıkanıń tásiri kúsheydi. Kenya ǵárezsizlikke eriskennen soń, háweskerlik dóretiwshiligi ásirese rawajlandı, muzıka shólkemleri dúzildi. Shıǵıs Afrika konservatoriyası, Nayrobi muzıka jámiyeti, „Bomas“ qosıq hám oyın toparı, radio hám televidenieniń saz ásbapları orkestri muzıka mádeniyatın rawajlandırıwda, milliy kadrlar tayarlawda úlken rol oynay basladı.
Teatrı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Jergilikli xalıq tamashalarında ayaq oyın kórkem óneri áyyemnen rawajlanǵan. XX ásir baslarında Kenyada inglis háwesker teatrı truppaları payda boldı. 1948-jıldan Nayrobida inglis professional teatrı, 1952-jıldan Milliy teatr isleydi. Kenya ǵárezsizlikke eriskennen soń, Afrika hám hind teatrları payda boldı. Teatrdı xalıq toparına jaqınlastırıwǵa umtılǵan J. Mpaxlele „Chemchemi“ („Bulaq“) truppasın dúzip, oǵan basshılıq etti hám bir qansha pyesalardı tabıslı saxnalastırdı. „Tausi“ drama klubı (1963) jergilikli avtorlardıń xojalıq temadaǵı pyesaların qoyıw menen dańq shıǵardı. Milliy teatrdıń kenyalıqlardan birinshi direktorı - Set Adagala basshılıǵında drama mektebi ashıldı. Onıń studentleri qatnasıwında dúzilgen Milliy teatr truppası mámleket boylap tamasha kórsetip júredi.