Magnetizm

MAGNETIZM - (magnit sózinen) - elektr toklardıń óz-ara tásiri, toklar hám magnitlar yamasa magnit momentke iye bolǵan deneler arasındaǵı óz-ara tásir processinde júz beretuǵın hádiyseler. Bul tásir magnit maydanǵa baylanıslı. Magnit maydan bolsa mikrobóleksheler (elektron, proton, neytron) dıń elementar magnit maydanı sebepli payda boladı. Mikrobólekshelerdiń magnit maydanı olardıń dúzilisine hám málim baǵdardaǵı tártipli háreketine baylanıslı. Xıtay jazba maǵlıwmatlarında magnetizm haqqındaǵı ayrım túsinikler ushraydı. Magnitlardıń óz-ara tásiri, sonıń menen birge, tábiyiy magnit bólegi menen temir qırındılarlarınıń magnitlanǵanlıǵı áyyemgi grek ilimpazları dóretpelerinde de keltirilgen. Orta asirlerde magnit kompası keń isletilingenligi sebepli Evropada magnit haqqındaǵı túsinikler tájiriybelerde úyrenile basladı. Keyinirek magnetizm haqqındaǵı maǵlıwmatlardı. U. Gilbert ulıwmalastırdı hám «Magnit, magnit deneler hám úlken magnit - Jer haqqında» degen kitap jazdı. Keyininen magnetizm táliymatı R. Dekart, rus fizigi F. Epinus hám Sh. Kulon jumıslarında anaǵurlım rawajlantırıldı. Elektr hám magnit hádiyseleri arasındaǵı baylanısıwdı Epinus hám Kulon anıqladı. 1820-jılda X. Ersted elektr tokınıń magnit maydanı bar ekenligin taptı. Keyininen A. Amper, K. Gauss, nemis alımı V. Veber bul tarawda kóp jumıs alıp bardı. Magnetizm haqqındaǵı jańa jónelis, yaǵnıy magnetizmdı elektromagnit maydan qıyalları tiykarında túsindiriw M. Faradey jumıslarınan baslanadı. Bul tarawǵa, ásirese, ferromagnit hám paramagnit ózgesheliklerin úyreniwdegi K. Maksvell, rus fizigi A. G. Stoletov, P. Kyuri hám basqalardıń ilimiy jumısları magnetizmnıń makroskopik teoriyası tiykarın quraydı. Atom dúzilisi jańalıq ashılǵanlıǵınan keyin, kvant mexanikanıń rawajlanıwı sebepli magnetizm táliymatında mikroskopik jónelis payda boldı. Bul tarawda, ásirese, V. Pauli, L. D. Landau, V. Geyzenberg, P. Dirak jumısları zárúrli bolıp tabıladı. Magnetizmnıń mikroskopik baǵdarında diamagnetizm, paramagnetizm, ferromagnetizm-pint: kvant teoriyaları jaratıldı. Magnetizmnıń rawajlanıwı nátiyjesinde jańa magnit materiallar (joqarı hám oǵada joqarı chastota qurılmalarında isletiletuǵın ferritlar, ashıq ferromagnitler) payda boldı. Hár bir dene málim muǵdarda magnit ózgesheligine iye. Sol sebepli denelerdiń magnit qásiyetlerin úyreniwde magnetikler degen túsinik kiritilgen. Jer, Quyash hám juldızlar da magnit ózgesheligine iye. Magnit maydan kosmik keńisliklerde bar ekenligin kosmik zaryadlı bóleklerdiń háreketinde kóriw múmkin. Magnetizm hádiyseleriniń kosmik keńislikten mikrobólekshelerge deyin baylanıslı bolıwı olardıń pán hám mexnikadaǵı áhmiyetiniń júdá úlkenligin ańlatadı. Denelerdiń magnit qásiyetleri magnetizmǵa iye atomlardıń tábiyatı hám olar ortasındaǵı óz-ara tásir xarakteri menen anıqlanadı. Ádette, deneler magnetizmı elektron hám yadro magnetizmlerinen parq qıladı. Magnetizm orbital hám spin magnetizmǵa bólinedi. Ximiyalıq elementlerdiń Mendeleev dáwirli sistemasına jaylasıwınan olardıń magnit qásiyetlerin anıqlaw múmkin. Inertgazlerdiń atom elektron qabıqlarınıń magnit bólimleri joq, sebebi elektron qabıqtıń orbital hám spin magnit momentleriniń jıyındısı nólge teń. Siltili metallarda atom, elektron orbital momenti nolge teń bolǵanı ushın, olardıń magnit ma`nisi valent elektronnıń spin momenti mánisine teń. Dene magnetizmı onıń quramındaǵı mikrobólekler óz-ara tásiri xarakterine baylanıslı. Sol sebepli magnetizm deneniń jaǵdayına (gáz, suyıqlıq yamasa kristall, úlken yamasa kishi basımlı, bolıwına ) qaray ózgeriwi múmkin. Magnetizm hádiysesi elektronikada, ásbapsazlıqda, elektronesaplaw mashinaları, teńiz hám kosmik kemelerdi baqlaw qurılmalarında, paydalı qazılmalardı geofizik usıllar menen qıdırıw jumıslarında, avtomatika, kinotexnika, telemexanika hám basqada tarawlarda keń qollanıladı. Isletiliw tarawına kóre magnit materiallar málim fizikalıq ózgesheliklerge iye bolıwı kerek. Joqarı chastotalı úskenelerde ferromagnit yarım ótkizgishler keń qollanıladı. Bulardan elektr qarsılıǵı úlken bolǵan ferritlar úyirmeli toklarda kem energiya joǵaltadı. Magnit materiallardıń ximiyalıq quramın ózgertiw, termik hám mexanik qayta islew jolı hám basqa usıllar menen magnit materiallarına zárúr ayrıqshalıqlardı beriw múmkin. Dene strukturasın anıqlawda yamasa molekulalar sturukturası hám ximiyalıq baylanısıwlardı úyreniwde magnetizm hádiysesinen paydalanıladı. Gáz, suyıqlıq hám qattı denelerdiń magnit qásiyetlerin tereńrek úyreniw ximiyalıq reakciya processlerinde bolıp atırǵan hádiyselerdi  jaqtılandıriw múmkinshiligin beredi. Texnikada magnit usılları menen baqlaw, denelerdegi ishki kemshiliklerdi anıqlaw (magnit defektoskopiyası) da keń rawajlanıp atır.

Derekler

ÓzME, Tashkent, 2000-jıl