Manǵıtlar

Buxara amirligide húkimranlıq etken Manǵıt ózbek úrim-putaǵınıń sońǵı wákili — Said Alımxon, (1911-jıl )

Manǵıt — turkiy xalıqlar quramına sińip ketken iri qáwimlerden biri. Ózbekstan aymaǵında, 1923—1926 -yilgi maǵlıwmatlarǵa kóre, manǵıtlardıń ulıwma sanı 130 mińnen aslam kisi. Sonnan burınǵı Buxara amirligi aymaǵında (100 mıń kisi), Buxara oazisi hám Qarsı átirapında (44 mıń kisi), Zarafshonning tómen aǵımında (8 mıń kisi) orta aǵımında (10 mıń kisi), Chorjo'y rayonında (11 mıń kisi), Jizzaqta (2600 kisi), Xorezmde (10 mıń kisi) jasaǵan. Manǵıtlar qaraqalpaqlar hám Arqa Kavkazdagi no'g'aylar quramında da bolǵan, bir bólegi bolsa Qubla Turkistonda jasaǵan. Ózbekstanda jasawshı manǵıtlar bir qansha iri hám mayda urıwlarǵa bólingen.Eń irileri: aq manǵıt, ash manǵıt, qara manǵıt, shala manǵıt, boyg'undi manǵıtlar. Bulardan tısqarı temirxo'ja, isoboy, gaulak, ko'sa, toz,arabayır, baqirchi, kula, tamǵalı, manǵıt qazaq, on eki cho'qay, gruppa batır, beshkal, chobakchak, uz, uvolay hám basqa manǵıtlar Buxara xonligining siyasiy turmısında aktiv qatnasqanlar. 1756—1920 -jıllarǵa shekem Buxara amirligini mekeme etip elgen hukmdorlar manǵıtlardıń toq urıwınan bolǵan,usınıń sebepinen xonlikda úlken jeńilliklerge iye edi. Manǵıtlar XIII asirde Sahrası Qipchoqda, úlken bir bólegi bolsa volga hám Ural dáryaları aralıǵinda jasawǵan. Qipchoqlar tásiri astında óz tillerin esten shıǵarıp, turk-qipchoq tilin qabıl etkenler. XIv ásirdiń aqırında bólek Manǵıt ordanı shólkemleskenler. Xv ásirdiń ortalarında manǵıtlar nog'ay (yamasa no'g'ay) dep atalǵan, olardıń ordası bolsa, No'g'ay orda atınıń alǵan. XVI ásirdiń ortalarında No'g'ay orda Úlken hám Kishi No'g'aylarga bólingen. Keyinirek Úlken No'g'ay quramındaǵı manǵıtlar ózbekler, qaraqalpaqlar, bólekan qazaqlardıń etnik quramına kirgenler. XVI asirde házirgi Ózbekstan qududiga kóship kelgenler. Áyyemginen dıyxanshılıq menen shuǵıllanıp kelgen ózbeklerdiń tásiri astında manǵıtlardıń bir bólegi az-azdan otırıqshılasıp barǵan, bir bólegi bolsa XIX ásir aqırı hám XX ásirdiń baslarına shekem yarım otırıqshı halda jasap, sharbashılıq menen shuǵıllanıp kelgen. Olar qorako'l hám jaydarı qoyni bagıwǵan. Manǵıtlar dıyxanshılıq, ónermentshilik menen shuǵıllanǵan.