Menedjment

Menedjment (inglizshe: management) — basqarıw, shólkemlestiriw) — arnawlı basqarıw iskerligi; basqarıw tuwrısında pán. Menedjmenttiń jaǵdayı islep shıǵarıw natiyjeliligine, texnika hám texnologiya dárejesi hámde jumısshı kúshiniń sapasına tásir kórsetedi. Menedjment pániniń mazmunı basqarıw sistemesı hám basqarıw obyekti arasındaǵı óz-ara múnásebeti bolıp, onıń tiykarǵı wazıypası basqarıwdıń zamanagóy usılların, basshılıq kórkem-óner sırların úyreniwden ibarat. Basqarıw tańlaw, qarar qabıllaw jáne onıń orınlanıwın qadaǵalaw processi bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı maqseti bazar múnásebetleri shárayatında barlıq buwınlarda isley alatuǵın joqarı tájriybeli basqarıwshılardı tayarlawdan ibarat. Menedjment social-ekonomikalıq, social-huqıqıy, kibernetika hám basqa pánler menen baylanıslı bolıp tabıladı. Menedjment bárinen kóre ekonomikalıq teoriya páni menen jaqınnan baylanıslı. Ol ekonomikalıq nızamlardı bilip alıwǵa hám olarǵa uyqas túrde basqarıw processinde ekonomikalıq usıllardı qollawǵa, hárbir xizmetkerge hám jámiyetke tásir kórsetiwge tiykarlanadı. Birqansha ekonomikalıq pánler: makroekonomika, mikroekonomika, statistika, miynet ekonomikası sıyaqlılarda menejment páni menen baylanıslı. Ózbekstanda menejmenttiń teoriyalıq tiykarları jáne onıń tiykarǵı principlerı XIV-XV ásirlerde Ámir Temur dáwirinde qáliplese baslaǵan. Ullı sárkarda "Temur tuzikleri" shıǵarmasında mámleket, ásker hám basqalardı basqarıw kórkem-óneri tuwrısında óz qarawların aytıp, anıqlama berip ótken. Menedjment pániniń teoriyalıq tiykarın bir neshe júz miń jıllar dawamında toplanǵan ámeliy tájiriybe nátiyjelerin quraydı, olardı teoriyalıq tárepten tiykarlap hár qıylı konsepsiyalar, teoriyalıq ideyalar, jumıs principleri hám usılları islep shıǵılǵan. Biraq bólek pán tarawı retinde menejment XIX ásirge kelip qáliplese basladı. Basqarıw pániniń tiykarlawshısı — amerikalıq injener hám izertlewshi F.Teylor esaplanadı. Basqarıw principlerın Teylordiń zamanlası fransuz alımı Anri Fayol islep shıqtı. Kárxanada ámelge asırılıp atırǵan barlıq operaciyalardı ol altı gruppa (texnika, kommerciya, finans, mal-múlk hám shaxslardı qorǵaw, esap-kitap, basqarıw ) ǵa bólip, basqarıwdı 6 -gruppaǵa kiritedi. Menedjment yamasa basqarıwdıń obyekti kárxana iskerligi, onıń subyekti bolsa basqarıw jumısın orınlawshı keńseler hám olardıń xızmetkerleri bolıp tabıladı. Menejment penen arnawlı tayarlıq kórgen, basqarıwdıń nızam-qaǵıydaların tereń biletuǵın tájriybeli qánigeler — jallanba basqarıwshılar — menejerler shuǵıllanadı. Olar xalıqtıń bólek social qatlamın quraydı. Menedjmenttiń joqarı (firma strategiyasın islep shıǵıw ), orta (islep shıǵarıw, satıw, baha belgilew, miynetti shólkemlestiriw), tómen (sex, bólim sheńberinde jumıstı shólkemlestiriw, kúnlik, háptelik, aylıq jumıs tapsırmalardı orınlanıwın basqarıw ) buwınları bar. Soǵan muwapıq halda menejerler joqarı mártebeli, orta hám tómen taypadaǵı menejerlerge bólinedi.

Ayırım izertlewler menejment qánigelerinen joqarı nátiyjeler alıw óneri, dep esaplaydı. Jetilisken menejmenttiń ózine tán belgileri: iskerlikke, izleniwsheń ; ápiwayı struktura hám kemsanlı xızmetkerler; qarıydarǵa jaqınlıq; ónimlilikti támiyinlewde insannıń sheshiwshi ornı; isbilermenlikti xoshametlentiretuǵın ǵárezsiz mekeme qılıw huqıqı; tiykarǵı iskerlik túrine baslanǵısh itibar; hámmeden kóre jaqsılaw tanıs bolǵan tarawǵa kirisiw; erkinlik hám kúshli qadaǵalawdı birgelikte qollaw.

Firmalardıń menedjment sisteması ulıwma menedjment, funksional menejment, finanslıq menedjment, marketing jumısı, xızmetkerler jumısın basqarıw, islep shıǵarıw menejmenti, ilimiy-texnika jumısların basqarıw hám basqalardı óz ishine aladı.

Menedjment teoriyası hám ámeliyatı evolyusiyasi hár qıylı qaraslarda óz ańlatpasın taptı. Mısalı, XX ásirdiń 50-60-jıllarında tiykarǵı itibar basqarıwdıń shólkemlestirilgen dúzilisine qaratılǵan bolsa, 60-70-jıllarda strategiyalıq joybarlawdan strategiyalıq basqarıwǵa ótiw dáwiri boldı.

XX ásirdiń ortalarına kelip menejment Ózbekstanda tez pát penen rawajlandı. 1966-jılda Ózbekstan Respublikası Pánler akademiyası Kibernetika institutınıń shólkemlestiriliwi, akademikalıq V.K.Qabulov basshılıǵında alıp barılǵan teoriyalıq, stilistikalıq, ámeliy ilimiy izertlew jumısları respublikada menedjment pániniń rawajlanıwına tiykar boldı. Menedjment tarawında birinshi izertlewler klaslıq mektepler tárepinen ámelge asırılǵan. Birinshi menejerlerdi tiykarlanıp islep shıǵarıw (texnikalıq jantasıw ) máseleleri uwayımǵa salǵan. Olar óz xızmetlerin jumısshılardı maslaw máselelerine qaratqan. Bul maqsetler ushın jumıs jayı dizaynı islep shıǵılǵan . Túrli operaciyalarǵa jumıs waqtı úyrenilgen hám taǵı basqa. Sol dáwirdiń kópshilik izertlewshileri menejment bul kórkem óner dep oyda sáwlelendirgen. Menedjmentti bunday túsiniwdiń sebebi hámme xızmetkerlerde óz ólshewleri boyınsha basshılıq lawazımına tuwrı kelmewi bolıp tabıladı.

XX ásir aqırı XXI ásir baslarında menejment Ózbekstanda arnawlı pán retinde joqarı oqıw orınlarında oqıtıla basladı, menejmentke tiyisli izertlewler jolǵa qoyıldı, sabaqlıqlar jazıldı.

Ádebiyatlar

• Gʻulomov S. S, Abdullayev Yo., Menejment, T., 2002.