Meteorit

Meteoritler - tiykarınan tastan, temir, tas-temirden hám bazı bir muzdan ibarat boladı. tariyx adamlar bir neshe ret aspan deneleriniń Jer «qıdırıp kelgen» «wákili» niń muzdan ibarat bolǵanlıǵın kórgen. Jerdiń betine túsip atırǵan meteorittiń aspanda qaldırǵan izi - bolid. Bazda aspannıń tasları bir qansha úlken bolıp Jer atmosfera qatlamınan ótip baratırǵanda janıp úlgermeydi hám bolid túrinde Jerdiń betine túsedi. Olar meteoritler degen at penen ataladı. Birinshi bolıp aspannan tastıń túsiwiniń múmkin ekenligin Peterburg Ilimler akademiyasınıń xabarshı aǵzası Xladniy óziniń 1794-jılı basılıp shıqqan «Pallas tárepinen tabılǵan temir bóleginiń kelip shıǵıwı hám ol menen baylanıslı tábiyat qubılısları haqqında» shıǵarmasında ilimiy jaqtan tiykarladı. E.F.Xladniy Krasnoyarsk úlkesine túsken temir meteoritti uzaq waqıt úyrenip, onıń aspannan túskenligine tolıq isenim payda etti hám joqarıda tilge alınǵan ilimiy shıǵarmanı jazıw menen meteoritika birinshi bolıp tiykar saldı.

Meteoritlerdiń basqa da atları bar bolıp: aerolitler, siderolitler, uranoliti, meteorilitler, betiller (baituloi), aspnlıq, hawa, atmosferalıq yaki meteorlıq taslar dep te ataydı.

Meteoritlerdiń Jerge túsiw protsesi

Aspan taslarınıń Jerge túsiwi júdá áyemnen beri baqlanǵan bolıp, bul taslar quday Jerlilerge inamı dep qarar hám muqaddes dep esaplanatuǵın edi. Aspanda hár qıylı úlkenlikke iye bolǵan hár qıylı taslar mıń-mıńlap tabılatuǵın bolıp, olar da planeta sıyaqlı Quyash átirapında aylanadı. Olardıń ishinde hár qıylı orbita menen birge, orbitaları jalǵız bolǵanları da kóplep ushıraydı. Mısalı: ıdıraǵan kometa («quyrıqlı juldız») orbitasında mıńlap hár qıylı úlkenliklerdegi aspan deneleri de ushıraydı. Orbitası boyınsha qozǵalatuǵın bunday mayda deneler Jerge jaqınnan ótip baratırıp onıń kúshli tásirine beriledi hám óz «jolların» planetamız tárepke qaray burıwǵa májbúr boladı. Meteoritler Jer atmosferasına sekundına onlaǵan kilometr tezlik iye halda kirse de hawanıń úlken qarsılıq olardıń tezden «háwirden túsiredi». Esaplawlardıń kórsetiwinshe Jerge urılıw payıtında olardıń ortasha tezlik sekund 200-300 metr quraydı. Stanyakovish tezligi sekundına 4 kilometrge shekem bolǵan taslardıń Jerge urılıwı partlanıw menen tamam bolatuǵınlıǵın jaqtan tiykarladı. Partlawǵa meteorit urılıw payıtında krater (háwiz) payda etip, onıń bólekleri bir neshe kilometrge shekem atılıp ketedi. Tezligi sekundına 4 kilometrden artıq bolǵan aspan tasınıń Jerge urılıwınan ajıralıp shıqqan energiya muǵdarı sonday massalı partlawshı zatlardan (partlaw payıtında) ajıralǵan energiyadan bir neshe ese artıq boladı. Bunday úlken tezlik penen urılıwshı meteorit energiyasınıń bir bólimi onı tolıq puwlandırıp jiberiwge sarıp etilse, qalǵan bólimi krater payda qılıw hám topıraq qızdırıwǵa ketedi. Bunday úlken tezlikke erisiwshi meteorittiń massa júdá úlken (shama menen 100 tonna) bolıwı esaplawlardan málim. Sonıń ushın da massası 100 tonnadan artıq aspan «miyman»ların Jerde tabıwǵa bolmaydı, olar «avtograf» sıpatında Jerde úlken kraterler ǵana qaldıradı. Meteorit Jerge urılǵanda onıń tezligine baylanıslı hám qıylı úlkenliktegi ura (oyıqtı) payda etedi. Uranıń tereńligi urılıw ornınıń jumsaqlıǵına da baylanıslı. Esaplawlardıń kórsetiwinshe planetamızǵa jılına 500 den artıq bunday taslar kelip túsedi. Biraq Jer betiniń shama menen 70 payız suw menen qaplanǵanlıǵın itibarǵa alsaq, bul taslardıń 350 ge jaqını teńiz hám okean túplerinen orın alıp, izsiz joǵalatuǵınlıǵı málim boladı. Qalǵan qurǵaqlıqqa túsetuǵın 150 tastıń bárshesi de adamlar jasaytuǵın orınlarǵa túse bermeydi.

Jer betine túsken eń belgili meteoritler

Planetamızda tabılǵan iri meteoritler ishindegi eń irisi túslik-batıs Afrika «ókpelew qádem»in qılǵan bolıp, bul temir meteorittiń boy hám uzınlıq shama menen 3 metr, eni bolsa 1 metrden artıq. Bul gigant temir «miyman»nıń awırlıǵı 60 tonna. Alım Gordon anıqlawı boyınsha meteorit Jer atmosferasına kirmesten aldın 100 tonna shıǵatuǵın bolǵan.

Ullı Karl zamanındaǵı qol jazbalardıń birinde bolsa aspannan úlkenligi sál kem úydey keletuǵın muz bóleginiń túskenligi haqqında jazıladı. 1908-jılı Sibir taygasına «miyman» bolǵan basqa bir aspan denesiniń neden ibarat bolǵanlıǵın anıqlaw alımlar arasında on jıllap sozılǵan talıqlawlarǵa sebep bolıp, házirge shekem óz sırın saqlamaqta.

1970-jıldıń 8-mayında Kiev oblastınıń İagotina qalasında bultsız ashıq hawadan úlken muz bólegi Jerge urılıp, bir neshe bólekshelerge ıdırap ketken. Ólshep kórilgende bóleklerdiń ulıwmalıq awırlıǵı 15 kilogrammǵa jetken.

Meteorit payda qılǵan iri kraterlerdiń biri Arizona shtatında (AQSh) tabılǵan bolıp, onıń diametr 1300 metrge, tereńligi bolsa 175 metrge jetedi.

1891-jılı bir topar AQSh alımları Arizona shtatı boyınsha saparǵa shıqqanda olar sahra ortasında júdá úlken ura (uraǵa) dus keldi. Voronka átirapında 10 kilometrge shekemgi qashıqlıqqa ılaqtırılǵan taslardıń tabılıwı, voronka topıraǵınıń bir bóliminiń ezilip untaq topıraqqa aylandırılǵanlıǵı hám basqa bir bóliminiń erip bolıp qatpaǵa aylanǵanlıǵı tiykarında alımlar tárepinen krater partlawǵa baylanıslı júzege kelgen degen juwmaqqa keliwlerine tiykar boldı. Alımlar nabıt bolıw júz bergen bul orınnan kóp uzaqta bolmaǵan orında jasaǵan, áyyemgi waqıtlardaǵı belgili hind qáwim áwladlarınan sorastırıp, krater átirapı zonasın Alvasti jırası dep atalatuǵınlıǵın hám ápsana sáykes, «bul Jerge bir waqıtları qudaydıń óz ot arbasında túskenligin» anıqladı. Bunnan soń alımlar krater - aspan tasınıń «isi» degen gúman menen onıń átirapın izledi. Nátiyjede krater qasınan hám hátte onnan onlaǵan kilometrge shekemgi qashıqlıqlardan meteorit bóleklerin taptı. Mıńlap tabılǵan meteorit bólekleriniń ulıwmalıq awırlıǵı 20 tonnadan artıq bolıp shıqtı.

Aspan «miyman»larınıń biri 1514-jılı Germaniya túsken tas meteorit bolıp, ol túsken orınǵa jaqın jaylasqan shirkew ornatılg’an ha’m qaytadan «aspanǵa ushıp ketpesligi» ushın temir shınjırlar menen baylap qoyılǵan. Bul shirkew de qudayǵa tabınıwshılar ushın muqaddes orınǵa aylanǵan.

Iri meteorit payda qılǵan kraterlerden jáne biri Texas shtatında tabıldı. Onıń diametri 162 metr bolıp, tereńligi 5 metrdi quraydı. Krater hám onıń átirapındaǵı maydanda shama menen bir yarım mıń temir meteorit bólekleri tabılǵan.

1931-jılı Avstraliya Xenberi shólinde bolsa meteoritler «jawını»nan payda bolǵan 13 krater tabıldı. Olardan eń úlkeniniń diametri 165 metr bolıp, tereńligi 15 metrge jetedi. Kraterlar toparı jaylasqan maydannan shama menen bir yarım mıń meteorit bólekleriniń tabılıwı da jergilikli turǵınlar arasında tarqalǵan «tik jar artında janıp túsken Quyash» ápsanası bul kraterlerdiń aspan tasları «bombardirovka»sınıń aqıbeti ekenliginen derek beredi. Tabılǵan taslardıń awırlıǵı bir neshe kilogrammnan yarım tonnaǵa shekem jetedi.

1871-jıl 10-dekabrde Banduga (Yava) qasındaǵı shól maydanǵa túsken meteorittiń awırlıǵı 8 kilogramm bolıp, Jerge 1 metrge shekem kirip ketken. 1910-jıldıń 12-iyulında Sant-Mixel(Finlyandiya) qasına túsken aspan tasınıń awırlıǵı bolsa 10 kilogramm bolıp, yarım metr tereńliktegi uranı payda etken.

1948-jılı Norton (Kanzas shtatı) qalası qasındaǵı mákke atızına túsken aspan deneleri «wákili» niń awırlıǵı bir tonnaǵa jaqın bolıp, payda qılǵan urasınıń tereńligi úsh metrge jetti.

Sibir «miymanı» Podkamennaya Tunguska dárya oń jaǵasında jaylasqan Vanovare awılınan júz kilometrge jakın arqa-batısqa ertelep, Quyash biraz kóterilgende kelip túsken. jer silkiniw salıp, planetamızǵa «qádem qoyǵan» bul aspan denesi keyinirek Tungus meteoriti meteoriti atı menen ilimde keń tanıldı.

1947-jıldıń 12-fevral kúni basqa bir aspan tası - Sixote-Alinsk meteoritiniń túsiwine Uzaq Shıǵıstaǵı Iman qalashasında islewshi xudojnik Medvedev gúwa boldı. Onıń aytıwınsha, otlı shar arqasınan burqıraǵan tútinli iz qaldırıp hám hár qıylı táreplerge ushqınlar atıp, úlken tezlik penen gorizont tárepke ushtı. Otlı shar gorizonttan joǵalǵannan keyin ol tárepten júdá kúshli partlaw dawısı esitildi. Keyingi jılları bul temir meteoritti úyreniw boyınsha shólkemlestirilgen ilimiy ekspeditsiyalar bul «aspan miymanı»nıń Jer betine túspesten aldınıraq hawada ıdıraǵanlıǵın hám onıń bóleklerinen payda bolǵan voronkalar bir neshe kvadrat kilometr maydandı iyelegenligin anıqladı. Payda bolǵan voronkalardıń (uralardıń) diametri 60 santimetr 28 metrge shekem bolıp, olardan tabılǵan meteorit bólekleriniń awırlıǵı 1 kilogrammnan 70 kilogrammǵa shekem boldı. Esaplawlar meteorit bólekleriniń ulıwmalıq awırlıǵınıń 100 tonnadan kem emes ekenligin kórsetti.

Qızıqlı faktler

Shixuaxua (Meksika) tabılǵan Morita dep atalatuǵın tuwrı konus tárizli meteorittiń awırlıǵı 11 tonna bolıp, házir Mexiko saqlanadı. Argentina Kampo-del-Selo («Juldızlı maydan») maydanında tabılǵan aspan «wákili» nıń awırlıǵı 13 tonnanı, Amerikanıń tábiyat tariyxı muzey saqlanıp turǵan 1902-jılı Oregona toǵaylarınan tabılǵan Villamette temir meteoritiniń awırlıǵı 14 tonnanı quraydı. Sinszyan (Qıtay) oblastınıń Armanti qalashası qasına túsken meteorittiń awırlıǵı 20 tonna, Tanganika túsken Mbozi atlı basqa bir meteorittiń boyı 4 metr shamasında bolıp, eni hám qalıńlıǵı 120 santimetr, awırlıǵı bolsa 25 tonna. Meksikanıń Sinapoa shtatına túsken aspan tası da basqalarınan qalıspaydı. Onıń boyı 4 metrdi, eni shama menen 2 metrdi, qalıńlıǵı bolsa 1 metr 60 santimetrdi qurap, awırlıǵı 27 tonna shıǵadı. Shıǵıs Grenlandiya túsken meteorit Jerge urılǵanda bóleklenip ketti. 1897- jılı Nyu-York alıp kelingen hám Keyi-York dep atalatuǵın bul meteorittıń úsh úlken bólekleriniń awırlıǵı 30 tonna («Palatka»), 3 tonna («Ayol») hám 408 kilogramm («It») nı quraydı.

Pútkil insaniyat tariyxında meteorlardıń 15 danası ǵana adamlar jasaytuǵın orınlarǵa túskenligi anıq esapqa alınǵan. Sonnan tórtewinde adamlar jeńil jaraqatlanǵan hám kontuziya alǵan.