Obligaсiya

Obligatsiya – aqsha qarjıları iyesiniń onı ótkergenin hám belgilengen protsentti tólegen halda (shıǵarıw shártlerinde basqashası názerde tutılmaǵan bolsa) onda názerde tutılǵan múddette bahalı qaǵazdıń nominal bahasın oǵan qaplaw haqqında minnetlemesin tastıyıqlaytuǵın bahalı qaǵaz.

Obligatsiyalar ápiwayı hám utıslı, protsentli hám protsentsiz (maqsetli), erkin aylanıslı hám sheklengen aylanıslı etip shıǵarılıwı múmkin. Qaysı tovarǵa (xızmetlerge) shıǵarılsa, sol tovardı (xızmetlerdi) kórsetiw maqsetli obligatsiyalardıń shártli rekviziti bolıp tabıladı.

Kárxanalar obligatsiyaları barlıq menshik túrindegi kárxanalar tárepinen shıǵarılıwı múmkin. Obligatsiyalar iyelerine kárxananı basqarıwǵa qatnasıw huqıqın bermeydi.

Kárxanalardıń hám aktsionerlik jámiyetlerdiń obligatsiyaların shıǵarıw haqqında sheshim tiyislisinshe administratsiya (basshılıq) hám atqarıwshı uyım (basqarma) tárepinen qabıl etiledi jáne bayannama menen rásmiylestiriledi.

Emitentlerdiń ustavlıq fondın dúziw hám toltırıw ushın, sonday-aq olardıń xojalıq jumısı menen baylanıslı zıyanlardı jabıw ushın kárxanalardıń obligatsiyaların shıǵarıwǵa ruqsat etilmeydi.

Aktsionerlik jámiyetler ustavlıq fondınıń 20 protsentinen aspaǵan summaǵa hám shıǵarılǵan barlıq aktsiyalardı tolıq tólegennen keyin ǵana obligatsiyalardı shıǵarıwı múmkin. Olardıń járdemi menen mobilizatsiyalanǵan kapital aktsionerlik kapitalǵa aylanbaydı. Obligatsiyalardı shıǵarıw – kapitaldı qarız alıw formalarınıń biri bolıp tabıladı. Obligatsiyalar emitentiniń ulıwma qárejetleri olarǵa xızmet kórsetiw ushın ulıwma jıllıq qárejetler, shıǵarıw ushın texnikalıq qárejetlerden hám obligatsiyalardı jaylastırıw ushın qárejetlerden quraladı.

Emitent tárepinen ulıwma kepillik obligatsiyanı múddetli qarız minnetlemesi sıpatında ótew kepilligi bolıp tabıladı. Ol bankrot bolǵanda emitent óz minnetlemelerin orınlamaǵan jaǵdayda múlktiń bir bólegin saqlawshı huqıqın beredi, biraq bul múlkti qamawǵa alıw huqıqısız.

Aktsiyalar sıyaqlı, obligatsiyalar da jámiyet ushın investitsiyalardıń áhmiyetli dáregi bolıp xızmet etedi. Biraq bul bahalı qaǵazlar óz-ara ádewir parq etedi.

Tómendegiler eń áhmiyetli parqları bolıp tabıladı:

obligatsiyalar iyesi jámiyettiń kreditorı bolıp tabıladı. Bul onıń korporatsiyanı kreditke alǵanın dálilleydi.
aktsioner – korporatsiyanıń menshik iyeleriniń biri.
aktsiya – bul menshiktiń dálili;
obligatsiya iyesi ol boyınsha protsent aladı. Ol belgilengen hám anıqlanǵan. Bul bahalı qaǵaz onda qatań kórsetilgen belgili múddet dawamında ǵana dáramat keltiredi. Protsentti tólew dividendler boyınsha hár qanday basqa tólemlerdi tólegenge shekem júrgiziledi. Protsentlerdi múddetinde tólewge jámiyettiń uqıpsızlıǵı onıń bankrotlıǵın tán alıw menen barabar. Aktsioner dividendler aladı. Olar arnawlı múddetlerde belgilenbeydi hám tólenbeydi. Eger jámiyet dividendlerdi járiyalamawǵa, demek, tólemewge qarar etse, onda aktsioner bir nárse islewi ázzi;
hár qanday basqa kreditor sıyaqlı obligatsiya iyesi de dawıs beriw huqıqına iye emes, ol aktsionerlerdiń jıynalısına qatnaspaydı, aktsionerlik jámiyetti basqarıwǵa qatnaspaydı. Usınıń menen bir waqıtta aktsioner onıń múlklik máplerine tiyisli barlıq máselelerdi sheshkende dawıs beriw huqıqına iye.

Obligatsiya bir qatar shártli elementlerge: nominalǵa, protsent stavkasına, tólew haqqında rejege, támiyinleniwge, emissiya shártnamasına, reytingke iye.

Nominal – obligatsiya sertifikaiınıń oń tárepinde belgilengen aqsha summa, onı iyesi ótew múddeti kelgen kúni aladı.
Protsent stavkası. Emitent hár jılı tólewge tiyisli bolgan nominal bahasınıń kelisilgen protsenti. Protsent stavkası jıllıq etip belgilenedi, ol bólip – bólip, máselen, yarım jılda bir ret, yamasa shereginde bir ret tóleniwi múmkin.
Ótew sánesi – kalendarlı sáne, kún usı kúni, sánede aktsionerlik jámiyet qarıydarǵa obligatsiya nominalına barabar summanı qaytaradı hám protsent tólewdi toqtatadı.
Emissiya haqqında shártnama – obligatsiyalıq zaymdı kópshilik shıǵarıwǵa kontrakt (shártnama). Ol qarızdar menen trast kompaniyası arasında shártnama túrinde orınlanadı. Sońǵısı óz gezeginde emitent tárepinen óz minnetlemelerin orınlawı aldında aktsionerlik jámiyettiń quwatlılıǵınıń kepili bolıp tabıladı.

Emitent penen ádewir tolıq tanısıw ushın trast kompaniyası onıń finans hújjetlerin, emitenttiń investitsiyalıq joybarınıń biznes – jobasın úyrenedi hám bunnan keyin ǵana óz kelisimin beredi.

Usıǵan baylanıslı emissiya xaqqında shártnamaǵa trast kompaniyasınıń bir qatar shártleri kiritilgen bolıwı múmkin. Olardan xalıq aralıq ámeliyatta ádewir jiyi ushırasatuǵınları tómendegiler:

likvidlikliginiń minimal shegi;
qarızdarlıqtıń shekli dárejesi;
aktivlerdi satıwǵa tıyım;
tólenetuǵın dividendler muǵdarların sheklew.

Tólew haqqında reje – emissiya haqqında shártnamanıń punkti, oǵan muwapıq emitent arnawlı ótew fondın dúzedi, protsent hám nominal baha onnan tólenedi. Bul fond trast kompaniyasınıń qadaǵalawında boladı.

Emissiya haqqında shártnamada múddetinen burın satıp alıw haqqında, yaǵnıy óz obligatsiyaların múddetinen burın shaqırtıp alıwǵa emitenttiń huqıqı haqqında punkt bolıwı múmkin.

Támiyinlew – aktsionerlik jámiyettiń obligatsiyalar shıǵarǵanda girew bolıp xızmet etetuǵın aktivleri yamasa múlki. Támiyinlewdiń bolıwına tiykarlanǵan halda obligatsiyalar támiyinlengenler hám támiyinlenbegenler bolıp bólinedi.

Támiyinlengen obligatsiyalar jámiyettiń tiykarǵı aktivlerine umtılıw huqıqın beredi hám usınıń menen bir waqıtta onıń ayqın múlkiniń girewleri bolıwı múmkin. Eger korporatsiya óz obligatsiyaların belgilengen múddette ótey almasa, onda olardı saqlawshılar girewdi óz paydasına paydalanıw huqıqına iye. Kóshpes múlk, basqa da bahalı qaǵazlar, kóshpeli múlk támiyinlew sıpatında bola aladı. Usıǵan baylanıslı tómendegilerdi ajıratadı:

kóshpes múlkke qoyılǵan obligatsiyalar, girew qaǵazları olardıń támiyinlewshileri boladı. Girew qádimgi yamasa arnawlı múlk (jańa zavod) penen támiyinleniwi múmkin;
basqa kompaniyalardıń aktsiyaları hám obligatsiyaları menen támiyinlengen, trast shártleri tiykarında saqlanıp atırǵan obligatsiyalar;
kóshpeli múlk penen támiyinlengen obligatsiyalar, bul múlkke iyelik etiw huqıqına isenimli wákilge iye.

Támiyinlenbegen obligatsiyalar ulıwma kepillikke iye yamasa, basqasha sóz benen aytqanda, emitenttiń minnetlemeleri menen, yaǵnıy onıń abıraylı ismi menen bekkemlengen qarız minnetlemelerinen ibarat. Bunı tek jaqsı abıroyǵa iye kárxanalar ǵana isley aladı. Bunda aldaǵı xojalıq jumısınan túsimlerge barlıq úmit etiledi.

Obligatsiyalar reytingi – olardıń investitsiyalıq sıpatlarınıń arnawlı firmalar tárepinen baxalanıwı. Ádette obligatsiyalardıń barlıq shıgarılǵanları emes, al keń ekilemshi bazardaǵı iyeleri ǵana bahalanadı.

Eń joqarı reytingke iye obligatsiyalar «investitsiyalıq klass» obligatsiyaları dep ataladı. Jetkilikli joqarı itimallıq dárejesi bul klassqa kiritiw kriteriyi bolıp xızmet etedi, bunda emitent óz minnetlemelerin normal konyunktura sharayatlarında, qolaysız konyunktura sharayatlarında da orınlaydı. Tómen reytingli obligatsiyalar sawdagerlik obligatsiyaları bolıp esaplanadı.

Aktsiyalar sıyaqlı obligatsiyalar da nominal hám bazar bahasına iye. Obligatsiyanıń nominalına protsent esabındaǵı bazar bahası onıń (obligatsiyanıń) kursı dep ataladı. Eger obligatsiyanıń bazar bahası nominalınan joqarı bolsa, onda onıń sıylıq penen satılatuǵının kórsetedi. Eger bahası nominalınan tómen bolsa, onda jańa iyesi onı diskont penen satıp aladı. Eger qarıydar nominalın tólese, onda paritet ornına iye. Obligatsiyanıń bazar bahası qanday bolmasın, ol boyınsha protsent nominalına esaplanadı.

Ápiwayı aktsiyalar menen bolgan jaǵday sıyaqlı, usınıwshıǵa obligatsiyalar hám atamalı (dizimge alınatuǵın) obligatsiyalar bolıp parqlanadı. Usınıwshıǵa obligatsiya iyesiniń ismi emitent tárepinen dizimge alınbaydı.

Qarız múddetine tiykarlanǵan halda emitentler obligatsiyaları tómendegishe bólinedi:

qısqa múddetli (bir jıldan úsh jılǵa shekem);
orta múddetli (úsh jıldan jeti jılǵa shekem);
uzaq múddetli (jeti jıldan hám onnan joqarı);

Emitentler obligatsiyaları sonday-aq dáramatlardı tólew usılı boyınsha parıqlanadı. Tómendegidey obligatsiyalar bar:

belgilengen protsent stavkasına iye obligatsiyalar. Bul obligatsiyalar bekkem belgilengen stavkaǵa iye, olar múddetinen burın shaqırtıp alınıwı múmkin;
jıljımalı protsent stavkasına iye obligatsiyalar. Obligatsiyalardıń bul túriniń ózgesheligi sonnan ibarat, stavka muǵdarı aqsha bazarınıń bazalıq stavkasınıń ózgeriwine muwapıq belgilenedi. Biraq jıljımalı quramalı obligatsiya saqlawshısı óz máplerin kreditorlardıń eń sońǵısı bolıp qanaatlandıradı, bul emitenttiń ustavında kelisiledi.

Obligatsiyalar konvertatsiyalanatuǵın hám ápiwayı bolıp bólinedi. Konvertatsiyalanatuǵın obligatsiyalar kóbinese konvertatsiyalanatuǵın artıqmashlı aktsiyalarǵa uqsas. İnvestitsiyalıq institut (investitsiyalıq diler yamasa investitsiyalıq kompaniya) konvertatsiyalanatuǵın obligatsiyalardı ótew ushın konvertatsiyalanatuǵın baxalı qaǵazlardıń iyesinen alıw ushın eki kún dawamında olardıń emitentine beriwi shárt. Olar belgili shártler menen tap usı aktsionerlik jámiyettiń artıqmashlı yamasa ápiwayı aktsiyalarına almasıwı múmkin. Bul konvertatsiyalanatuǵın obligatsiyalardı investor ushın ádewir tartımlı etedi. Ápiwayı obligatsiyalar usınday huqıqlarǵa iye emes. Obligatsiyalar olarǵa optsion menen satılıwı múmkin. Bul iyesine obligatsiyanı onıń emitentine belgili múddetten soń qaytarıw huqıqın beredi. Emitent obligatsiyalardı nominalı boyınsha ótewi shárt. Usılayınsha satıp alıw finans bazarlarında protsent stavkaları keskin kóterilgende kóbinese maqsetke muwapıq boladı.