Ontologiya

Ontologiya (grekshe. ontos — bolmıs hám ... logiya) — filosofiya bólimi, bolmıs haqqında táliymat. Bolmıstıń ulıwma tiykarları, principleri, onıń formaları hám nızamlıqların tekseredi. "Ontologiya" terminin nemis filosofi R. Goklenius pánge 1513-jıl kiritgen, X. Volf (1679—1754) óz dereginde qollaǵan bolsada, dáslep grek filosofi onıń túrli analizlerin bayan etgen. Olar ontologiyanı haqiyqiy bolmıstı haqiyqiy emes barlıqtan ajratıp alıwshı barlıq haqqındaǵı táliymat, dep esaplaǵan. Eleya mektebi aǵartıwshıları emocionalnıy dúnyanıń aldamshı kórinisin haqiyqiy barlıqqa qarama qarsı qoyıp, ontologiyanı mángi ózgermes, jalǵız, sap barlıq haqqındaǵı táliymat sıpatında qollaǵan. Milet mektebi wákilleri hám Ioniya filosoflari dáslepki barlıqtıń sıpatlı analizi haqqında bas qatırǵan. Olardan barlıqtıń baslanıwında jatıwshı bunday tiykardı Empedokl "stixiya", Demokrit "atomlar", Anaksimandr "apeyron", Anaksagor "uruǵ" dep ataǵan. Platon ideyalar ontologiyasın, Aristotel empirizm ontologiyasın jarattı. Orta jerler filosoflarında ontologiyanı ilahiyat penen bekkem baylanısadı. Shıǵıs filosoflarında ontologiyanı kóbirek ilahiy bolmıstıń, qudaydıń mánisin bayan ettiriwshi táliymat tárizinde, shıǵıs panteistik filosoflarında panteizmi bar hám panteizmi bar kórinisindegi táliymatlar formasında payda bolǵan. Filosofiyada ontologiya monistik, dualistik hám plyuralistik konsepsiyalar formasında da ushraydı (qarań Materiya). Jańa dáwir filosofiyasında dualistik ontologiya aǵartıwshısı R. Dekart bolǵan. Óz filosofiyasınıń tiykarına "monada" — "ilahiy atomlar"di qoyǵan V. G. Leybnits filosofiyasi — plyuralistik ontologiyaǵa tiyisli. Bul konsepsiya boyınsha alımnıń tiykarında bir qansha mánis jatıwı múmkin. Sonday konsepsiya empiriokrititsizmde de ushraydı. R. Avenarius, E. Max barlıqtıń tiykarında sezgiler bári jatadı, dep esaplaydı. Házirgi zaman filosofiyasında ontologiyanıń mazmunı jánede bayıǵan. Bul barlıq haqqındaǵı pikirlewlerdiń rawajlanıwı menen baylanıslı. Bizge belgili, bolmıstı mexanistik, metafizik hám materialistik analiz etiwde ol finanslıq penen, aktual barlıq penen, reallıq penen aynaltirip qoyılǵan edi. Bolmıs negizinde barlıq nárse hám hádiyselerdi, aldın bar bolǵan, házir bar bolıp turǵan hám keleshekte bar bolatuǵın reallıqlardı, finanslıq hám mánawiylikti, element hám ideyani da ózine qamrap aladı.

Ádebiyat

• Filosofiya. Temalar teksti, T., 2000.

Baxtiyar Tóraev.