Ortopediya
Ortapediya (grekshe [orto]... hám παιδεία [paideia] — ardaqlaw) — medicinanıń bir tarawı. Tuwma nuqsanlar, jaraqatlar hám túrli kesellikler aqıbetinde tayanısh háreket aģzaları forması hám funksiyasınıń buzılıwın anıqlaw, emlew hám aldın alıw jolların úyrenedi. Házirgi Ortapediya pánine fransuz doktorı N. Andri (1658—1742) tiykar salģan. Ortapediya uzaq tariyxqa iye. Omırtqa baģanasınıń qıysayıwı, maymoik, san súyeginiń búkse buwınınan shıģıwı, sınģan hám shıqqan súyeklerin salıw hám tuwırlaw usılları Gippokrat shıǵarmasında anıq bayan etilgen edi.
Áyyemgi zaman doktorları Asklepiy, Galen hám basqa da Ortapediyaģa kópģana jańalıq kiritedi. Sol dáwirde usınıs qılınģan "lordoz" (omırtqa baģanasınıń alınģan qıysayıwı), "kifoz" (arqaģa qıysayıwı), "skolioz" (janbasqa qıysayıwı) sıyaqlı terminler Ortapediyada sol kúnge shekem óz mazmunın saqlap qaldı. Orta Aziya alımlarınan Abu Ali ibn Sino, Abdulqasım Abduraxman hám basqa óz shıģarmalarında sıypaw usılların súwretleydi hám sınģan qol yaki ayaqqa gips baylap qoyıwdı ámelde eń jaydırıldı. Fransuz xirurgi A. Pare bolsa qol yaki ayaq súyekleriniń sınıwı, shıģıwı, omırtqa baģanasınıń qıysayıwı, tuwma maymaqlıq hám basqalardıń kelip shıģıw sebeplerin súwretleydi, túrli dawa usılların usınıs etdi.
18-ásir axırlarında arnawlı ortapedik dawalaw mákemeleri shólkemlesdi. Sınģan qol-ayaq súyegin emlewde Evropada birinshi márte gips qollanıla basladı. Ortapediyada konservativ emlew usıllarınan redressaciya, sınģan qol-ayaqtı sozıw, gips baylap qoyıw, sıypalaw, emlew shınıǵıwlardı hám basqalardan da keń paydalanıladı. Antiseptika, aseptika, narkoz, keyinshelik rentgenografiyaimt rawajlanıwı menen Ortapediyada osteotomiya, osteosintez, artroplastika, múskil payların kóshirip ótkiziw sıyaqlı operativ metodlar da qollanıladı.
1806-jılda rus xirurgi Ye.O. Muxin háreket aģzaları xirurgiyasin súwretlep berdi. N. I. Pirogov Ortapediya tarawında ilimiy shıģarmaları, N. Ellinskiy desmurgiya tuwrısında qollanba, N. I. Studentskiy "Ortapediya kursi"n jaratdı hám t.b. Rus doktor I. V. Rklitskiy birinshi bar súyekti perdesi astınan kesip operaciya qıldı. Bul dáwirde san hám dize protezleri qáliplestirildi. XIX ásir aqırında V. I.Kuzmin sınģan hám pitpegen súyeklerdi nikel shtiftlar menen biriktiriw usılın ámelde eń jaydırıldı. 1900-jılda Peterburg áskeriy-medicina akademiyasinda birinshi Ortapediya kafedrasi hám klinikası shólkemlesip, 1906-jılda institutqa aylantırıldı.
Ózbekstanda bul taraw 20-jıllarda rawajlana basladı. 1926-jılda Orta Aziya universitetiniń medicina fakultetinde súyek sılı hám ortapediya docentlik kursı eń jaydırılıwı, 1930-jılda fizioterapiya institutında Ortapediya klinikasi ashılıwı, onıń 1931-jılda Ortapediya, travmatologiya hám súyek sılı ilimiy izertlew institutına aylandırılıwı travmatologiya hám ortapediya mashqalası ústindegi izertlew isleriniń rawajlanıwģa imkan berdi. 1940-jıl institut bekitildi, bıraq onıń klinikasi Tashkent medicina institutı quramında óz iskerligin dawam ettire beredi.
Ekinshi jáhán urıs jıllarında Ózbekstanda kóplep gospitallar ashıldı, jaradarlardı emlew, olardı ómirge, miynetke qaytarıw jolında respublikamız qániygeleri professor Ortapediya Sh. Shakirov, professor N. M. Shomatov hám basqa úlken tájriybe arttırdı. Bul Ózbekstanda súyek operaciyası hám protezlew tarawlarınıń rawajlanıwına tiykar boldı.
Urısdan keyingi jıllarda ilimiy izertlew isleri jánede tereńlestirip barıldı. Ózbek alımları tárepinen jaraqatlardı emlewde súyek plastikasin qılıw (N. M. Shamatov), shıģıs medicina usılların qollaw (O. Sh. Shakirov) ústinde tereń ilimiy isler alıp barıldı. Sol menen bir qatarda Ózbekstan ushın júdá áhmiyetli másele — balalarda tuwma nagiranlıqtıń aldın alıw hám emlew máselesine úlken itibar berildi. N. M. Shamatov basshılıģındaģı alımlardıń háreketleri nátiyjesinde Ózbekstanda balalar ortapediyasi xizmeti shólkemlesdi.
70—80-jıllarda Ózbekstanda úlke patologiyasi dep esaplanatuģın keń tarqalģan ortapedik keselliklerdi emlew ústinde ilimiy izertlewler alıp barıldı. Qol-ayaqlardıń kúyiwden keyingi forma ózgerislerin teri plastikası járdeminde emlew (K. X. Tagirov, B. M. Mirazimov, R. F. Bashkinova, S. M. Mannanov), balalar serebral nagiran (B. V. Shavarin), súyek sınıwın (Oʻ. S. Islambekov), osteomiyelit keselligin (Sh. Sh. Hamraev, Sh. B. Turģınov) emlew boyınsha qılınģan ilimiy isler mámlekette travmatologiya hám ortapediya pániniń rawajlanıwında úlken ról oynaydı.
ÓzRda ortapedik keselliklerin Ilizarov usılında emlew boyınsha ilimiy izertlewler professor B. M. Mirazimov atı menen baylanıslı. Házir Kaunas máseleleri menen Travmatologiya hám ortapediya ilimiy izertlew institutında, sonday-aq, barlıq medicina institutlarında ortapediya hám travmatologiya kafedraları shuģıllanadı.
Shahab Hamraev.