Portal:Ximiya

Ximiya pániniń rawajlanıw tarıyxı(maǵlıwmat)

Adamlar áyyem zamannan baslap aq qant,may hám belokqa bay ósimlik ónimlerin awqatqa paydalanǵan. Olar bunnan 6 mıń jıl burın zerger buyımların tayarlawdı bilgen. Eramızdan 2000 jıl burın Qıtayda awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı gúreste mıshyaktan paydalanǵan.Sol dáwirde Mısrda ósimlik hám haywan organizminnen hár túrli boyaw zatları, cink(zn) hám kúkirtten dárilik zatlar tayarlaǵan. Barlıq xalıqlar áyyem zamannan-aq ashıw procesin bilgen. Hárbir xalıqtıń ózine tán spirtli ishimligi bolǵan.Onı dánnen,paldan yamasa júzim shiresinen(vino) tayarlaǵan.Uksustan tek azıq tayarlawda ǵana paydalanǵan. Biraq sol dáwirde ximiya menen tek arnawlı kisiler ǵana shuǵıllanǵan.

Ximiyanıń teoreyalıq máseleleri menen áyyemgi grek ilimpazlarıb b.e.sh V-Vl ásirlerde shuǵıllanǵan. Olar barlıq materiyanıń tiykarın tórt ǵana element suw,hawa,topıraq hám ot(jalın) quraydı dep túsingen.Keyinirek Aristotel(b.e.sh 384-322) hámme barlıq (dúnya) bir ǵana tiykarǵı materiyadan turadı degen teoreyanı dóretti. Onıń pikirinshe tórt ǵana qásiyet suyıqlıq, ıssılıq,ıǵallıq hám qurǵaqlıqtıń birigiwinen-suw,hawa,topıraq hám ot payda boladı.Materiyalıq dúnyaǵa Aristoteldiń kóz qarasınday kóz qaras EvropadaXVl ásirge deyin dawam etti.

Ximiya óz aldına pán sıpatında XVIII-XIX ásirlerde qáliplesken bolsa da, bul pánniń tiykarları eramızdan burınǵı Greciyada jasap ótken Levkip,Demokrit (e.sh 460-370),Epikur(e.sh 341-270) sıyaqlı tábiyattı úyreniwshi alımlar hám de VIII-XI ásirlerde jasap ótken ullı ata-babalarımız:Ahmad ál-Ferǵaniy(797-865), Abu Bakr Ibn Zakoriya Ar-Roziy, Abu Nasr Farobiy(879-950), Abu Rayxan Berunuy (973-1048), Abu Ali ibn Sino(980-1037) sıyaqlı ensiklopedist alımlar tárepinen qoyılǵan.

Ximiyanıń pán retinde rawajlanıwına irlandiyalı ilimpaz Robert Boyl(1627-1691) úlken úles qostı. Onıń "Skeptik-ximik yaǵnıy aralas element tórt elemnt hám úsh ximiyalıq negizdiń dálil retinde islenetuǵın tájiriybeler haqqında oylar" degen kitabında alximiya teoriyasın qattı áshkaraladı. XVII ásirde nemis ximigi G.Shtal flogiston teoreyasın dóretti. Átteń bul teoreya da qáte bolsa da,óz dáwiri ushın júdá áhmiyetli edi. Sebebi sol dáwri ilimpazları sol teoriyaǵa tiykarlanıp alximiyadan tolıq qutılıstı.

Ximiya iliminiń Orta Aziyada rawajlanıwı.

Ar-Roziy materiallıq elementlerdiń eń kishi birligi-atomlar haqqında,olardıń jáne de kishirek bóleklerge bóliniwi haqqında pikir bildirgen.

Abu Nasr Farabiy(870-950) pikirinshe barlıq materiyalıq dúnyanıń tiykarında birlemshi materiya jatadı. Ol biz ańlaytuǵın materiyallıq dúnya tórt "tamırdan" yaǵnıy tórt dana baslanǵısh elementten-ot, hawa, suw hám jerden turatuǵınlıǵı haqqındaǵı áyyemgi filosofiyalarınıń pikirin tastıyıqlaydı. Farabiy ataqlı shıpaker sıpatında ámeliy ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı.

Al-Ferǵaniy(797-861) ámeliy ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Biraq alximiklerdiń temirdi altınǵa aylandırıw baǵdarındaǵı islerin tiykarsız, ámelge asırıp bolmaytuǵın proces dep qaraǵan.Abu Ali Ibn Sina bul haqqında "Bir metalldı ekinshisine aylandırıw múmkinshiligi maǵan túsinikli emes. Kerisinshe men bunıń múmkinshiligi joq dep esaplayman. Ápiwayı dene ózinen basqa deneni ajıratpawı kerek," dep jazǵan edi. Solay etip, Abu Ali Ibn Sina miynetlerinde anorganikalıq ximiyanıń baslanǵısh búrtikleri payda bolǵan edi.

Abu Rayxan Beruniy(973-1048) óziniń "Minerologiya" dep atalatuǵın ataqlı shıǵarmasında sol dáwirde belgili bolǵan metallar, olardan tayarlanatuǵın quymalar, metallardıń rudaların qazıp alıw hám olardı qayta islew, reńli metallar hám qımbat bahalı taslardıń qásiyetlerin úyreniw, ásirese minerallardıń salıstırmalı massasın anıqlaw ústinde alıp barǵan isleri ximiya iliminiń rawajlanıwına úlken úles qostı."Hindistan" dep atalatuǵın shıǵarmasın ol"rawajlandırıw-bir nárseniń ekinshi basqa nársege aylanıwı,hámme materiya mudamı ózgeriste hám rawajlanıwda-tábiyattıń kúshi mine sonda"degen áhmiyetlijuwmaq jasaydı. Abu Rayxan Beruniy óziniń sol miynetinde "Hárbir nárseni quraǵan quram bóleklerin (elementlerin) úyreniwden baslanadı" dep jazǵan edi.

Derekler

• Ximiya. Bilim 8-klass 2019-jıl