Portugaliya

Portugaliya (Portugal), Portugaliya Respublikası (República Portuguesa) — Evropanıń qubla-batısında, Pirenei yarım atawda jaylasqan mámleket. Atlantika okeanındaǵı Azor atawları hám Madeyra arxipelagin óz ishine aladı. Maydanı 92,3 mıń km². Xalqı 10,53 mln. adam (2012). Paytaxtı — Lissabon qalası. Basqarıw tárepten 2 avtonomiyalı wálayat, 22 okrug (distrito) qa bólingen, sonnan 18 i materikte jaylasqan bolıp, 11 tariyxıy wálayatqa birlesken.

Mámleketlik basqarıw principi

Portugaliya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1976-jıl 25-aprelde kúshke kirgen, oǵan 1982 hám 1989-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1996-jıldan Jorje Sampayyu), ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jılǵa hám kóbi menen eki múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Respublika jıynalısı (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Keńesi (húkimet) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atlantika okeanı jaǵaları oypatlıq, qumlı, kem bóleklengen. Arqasında Meseta tegis tawlıǵınıń shet bólimleri jaylasqan. Eshtrela tawı — mámlekettiń eń biyik noqatı (1991 m). Batısında tawlar teńiz jaǵası oypatlıǵına tik túsedi. Teju dáryası qublasında Portugaliya oypatlıǵı bar. Eń shet qublası Serra-daalgarvi pás tawları iyelegen. Volfram, qalayı, mıs, temir, qorǵasın, uran káni, kómir, kaolin, berill, mramor, altın, gúmis kánleri tabılǵan. Íqlımı — subtropikalıq. Orta teńizge tán. Yanvardıń ortasha temperaturası jaǵada 10°, ishki aymaqlarda 8° qa shekem, iyuldiki — jaǵada 20° hám ishki aymaqlarda 27°. Jawın jaǵada jılına 1000 mm, tawlarda 2000 mm. Doru (Duero), Teju hám Gvadiana dáryalarında keme qatnaydı. Arqasında taw-orman podzol, oraylıq hám qubla aymaqlarda gúńgirt hám qońır, dárya toǵaylarında allyuvial topıraqlar. Jaǵada batpaq jerler, sorlaq topıraqlar kóp. Mámleket qubla ósimlikleri Orta teńiz átirapına tán, tawlar makvis putaları menen qorshalǵan, arqasındaǵı tawlarda tas emen hám qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material emen, kashtan, jaǵada qaraǵay dalaları ushıraydı. Tawlardaǵı úlkenǵana maydanlar otlaq. Haywanat dúnyası qasqır, túlki, suvsar, genetta, kirptiken, jabayı qoyan hám taǵı basqalardan ibarat. Kemiriwshiler, jarǵanatlar, hár túrli quslar kóp. Jeresh hám Ria Formoza milliy baǵları, bir neshe qorıqxanalar bar. Xalqınıń 99% i — portugallar; ispanlar hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tilleri — portugal hám mirandes tilleri. Qala xalqı 35% ke jaqın. Dinge sıyınıwshılar — katolikler. Iri qalaları: Lissabon, Portu, Amadora.

Tariyxı

Portugaliya aymaǵında paleolit dáwirinde mákan-jaylar bolǵan. Eramızǵa shekemgi IV-III ásirlerden bul jerde luzitanlar jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásir aqırında áyyemgi Rim ıqtıyarına ótip, onıń Luzitaniya wálayatı bolıp qaldı. Eramızǵa shekemgi V ásir 1-yarımınan svevlar, VI ásir 2-yarımınan vestgotlar húkimdarlıq etti. 713-18-jıllarda Portugaliya aymaǵın arablar hám barbar (mavr) lar basıp alıp, Arab xalifalıǵı quramına qostı. Azatlıq gúresi (Rekonkista) nátiyjesinde mámleket 1249-50-jıllarda arablardıń basımınan pútkilley qutıldı, portugal milleti dúzildi, Portugaliya mámleketi payda boldı. Portugaliyanıń geografiyalıq ornı qolay bolǵanlıǵı sebepli sawda-satıq hám ónermentshilik rawajlandı, qalalar tez ósti. Korollik hákimiyatı kúsheyip, ózge mámleketlerdi basıp ala basladı. Afrika hám Aziyadaǵı bir qansha aymaqlardı koloniyaǵa aylandırdı. 1500-jıldan Braziliyanı iyelewge kiristi. XVI ásirdiń 1-yarımı Portugaliya imperiyası gúllengen dáwir boldı. Biraq kútá úlken baylıqtı qolǵa kiritip alǵan maranlar (xristianlikti qabıl etken evreyler) dıń sırt ellerge ketip qalıwı sebepli Portugaliya ekonomikası kriziske ushıray basladı. 1581-1640-jıllarda Portugaliya Ispaniya húkimranlıǵında boldı. XVIII ásir basında Portugaliya ekonomikalıq hám siyasiy tárepten Angliyaǵa pútkilley qaraslı bolıp qaldı. 1750-jıldan mámlekette "bilimlendiriw absolyutizm" ruwxındaǵı reformalar sebepli bir qansha ekonomikalıq hám siyasiy janlanıw baslanǵan bolsa da, 1777-jıldan keyin bul reformalar biykar etildi. 1807-jılda Napoleon I áskerleri Portugaliyanı basıp aldı. 1811-jılda francuz basqınshıları quwıp shıǵarıldı, biraq mámleket 1820-jılǵa shekem inglis basqınshıları zulımlıǵı astında qaldı. 1820-jıl Portugaliya revolyuciyasınan keyin reformalar ótkerildi. 1821-jıl shólkemlestiriw korteslerin qabıl etken liberal konstituciyalıq mámlekettiń jeńillikleri hám inkviziciyanı biykar etti. Sanaat kárxanaları, atap aytqanda, toqımashılıq fabikalari qurıldı, 1853-jılda temirjol iske túsirildi. Biraq Portugaliya XX ásir baslarında da qalaq mámleketliginshe qalaberdi.

1926-jıl 28-mayda hákimiyattı fashistler iyeledi. 1911-jıl Konstituciyası biykar etildi, parlament tarqatıp jiberildi. 1932-jıl mámleket awdarıspaǵı bolıp, A. di Oliveyra Salazar pútkil hákimiyattı qolǵa aldı. 1933-jıl "jańa mámleket" Konstituciyası engizilip, onda fashistlik diktatura nızamlastırıldı. Barlıq oppoziciya partiyalar iskerligi qadaǵan etildi. Koloniyalarda da siyasiy zulım kúsheyttirildi. Ekinshi jáhán urısında Portugaliya biytárep turdı. Urıstan keyin mámlekette demokratiyalıq háreket kúsheydi. Koloniyalarda azatlıq háreketi háwij aldı. Koloniyalıq urıs Portugaliya ekonomikasın júdá hálsiretip jiberdi. Mámlekette, hátte armiya sapında da narazılıq keypiyatı tarqaldı. 1974-jıl 25-aprelde fashizm diktaturası toqtatıldı hám húkimet general di Spinola basshı Milliy járdem keńesi qolına ótti. Siyasiy iskerlikke anaǵurlım erkinlik berildi. Gvineya-Bisau, Mozambik, Jasıl Murın atawları (házirgi Kot-d'Ivuar), San-Tome hám Prinsipi atawları hám Angolaǵa ǵárezsizlik berildi. 1976-jıl qabıl etilgen konstituciya puqaralardıń sociallıq hám demokratiyalıq huquqların kepilledi. Biraq mámleket húkimetleri tez-tez ózgeriwi siyasiy biyqararlıqtan belgi beredi. 1982-jıl noyabrde konstituciyaǵa kirgizilgen ózgerisler húkimet wazıypaların aqılǵa say bólistiriw arqalı mámlekettegi siyasiy jaǵdaydı saplastırdı. Portugaliya — 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 16-yanvarda tán aldı hám 1992-jıl 13-avgustta diplomatiyalıq múnásibetlerin ornattı. Milliy bayramı — 10-iyun — Portugaliya kúni (1580).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Xalıq monarxiya partiyası, 1974-jıl dúzilgen; Xalıq partiyası, 1995-jıl dúzilgen; Portugaliya kommunistlik partiyası, 1921-jıl tiykar salınǵan; Social-demokratiyalıq partiya, 1974-jıl dúzilgen; Socialistlik partiya, 1973-jıl tiykar salınǵan. Portugal miynetkeshleri ulıwma konfederaciyası— Milliy intersindikal, 1970-jıl dúzilgen. Portugaliya miynetkeshleri ulıwma awqamı, 1979-jıl dúzilgen, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası quramına kiredi.

Xojalıǵı hám sanaatı

Portugaliya — industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi — 30%, awıl xojalıǵınıń úlesi — 6% átirapında. XX ásir aqırlarında sanaatta miynetke jaramlı xalıqtıń 33% isledi hám jalpı milliy ónimniń 40% ten kóbin islep shıǵardı. Temir, volfram, mıs, uran, qalay rudaları, kómir, altın, gúmis qazıp shıǵarıladı, teńiz suwınan duz ajıratıp alınadı. Mayda metallurgiya kárxanalarında hám Lissabon qasındaǵı Seyshal qalasındaǵı zavodta metall eritiledi. Sanaat islep shıǵarıw bahasınıń sálkem 30% mashinasazlıq hám metall islew kárxanaları úlesine tuwrı keledi. Kemasazlıq, avtomobil jıynaw, velosiped, motocikl, motorlar, ayırım túrdegi stanoklar, ruwzıger mashinaları, elektrotexnika hám radioelektronika ásbap-úskenelerin islep shıǵarıw rawajlanǵan. Ximiya hám neft ximiyası kárxanalarında altınkúkirt kislotası, mineral tógin, sintetikalıq talshıq hám plastmassa islep shıǵarıladı. Toqımashılıq (sabaq hám jún gezleme toqıw), tigiwshilik, azıq-awqat (zeytun mayı, balıq konservaları, vino islep shıǵarıw) sanaatı ázelden eksport ushın isleydi. Cement, shını, ayna hám ılaydan islengen ıdıs islep shıǵarıw kárxanaları bar. Jılına ortasha 30 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi (tiykarınan, GES larda). Tiykarǵı sanaat orayları: Lissabon, Portu, Setubal, Barreyru, Braga. Awıl xojalıǵınıń tiykarın diyqanshılıq quraydı. Portugaliya aymaǵınıń 50% i islenedi, sonnan 30% i aydalatuǵın jerler. 10% i baǵ hám taw dalalar, citrus dalalar, zeytun dalalar. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: biyday, mákka-júweri, salı, arpa, iyuli, kartoshka. Atawlarda banan, ananas, qumshekerqamıs jetilistiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, qoy, at baǵıladı. Jaǵada balıq awlanadı. Awıl xojalıǵı xalıqtıń azıq-awqatqa bolǵan mútájliginn qaplamydı. Transportınıń tiykarǵı túri — teńiz keme reysi. Teńiz sawda flotınıń tonnasi 1,1 mln. tonna dedveyt. Transport jolı uzınlıǵı — 3,6 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 70,1 mıń km. Lissabonda 1960-jıldan Metropoliten isleydi. Lissabon hám Azor atawları (Santamariya) nda xalıqaralıq aeroport bar. Tiykarǵı teńiz portları — Lissabon, Portu.

Sırtqı sawdası

Portugaliya shetke mineral shiyki ónim, toqımashılıq hám tigiwshilik buyımları, vino, miywe, qara qayın qabıǵınan tayarlanǵan material, qaǵaz, azıq-awqat ónimleri, mashina-úskenelerin shıǵaradı. Shetten awıl xojalıǵı ónimleri, shiyki ónim hám janılǵı (tiykarınan, neft hám neft ónimleri), mashina hám úskeneler, ximiyalıq ónimlerin keltiredi. Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya, Italiya, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi — eskudo.

Medicina xızmeti

Mámleketke qaraslı emlewxanalar menen birge menshikli emlewxanalar da bar. 3 universitettiń medicina fakultetlerinde shıpakerler tayarlanadı. Kurortları arasında balneologiya sanatoriyaları kóp.

Bilimlendiriwi, mádeniy bilimlendiriw hám ilimiy mákemeleri

7 jastan 13 jasqa shekem oqıw májbúriy hám biypul. Baslanǵısh mektep 7 jıllıq bolıp, ol 4 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq qosımsha kurstan ibarat. 4 jıllıq baslanǵısh mektep negizine tayanǵan liceyler hám soǵan uqsas basqa oqıw orınları orta maǵlıwmat beredi. Óner-texnika tálimi beretuǵın túrli oqıw orınlarında oqıw múddeti 1 jıldan 5 jılǵa shekem. 8 universitet, joqarı tekshe kolledjleri, áskeriy hám teńiz mektepleri joqarı maǵlıwmat beredi. Koimbradaǵı universitet (1290-jıl tiykar salınǵan, aldında 5 institut bar), Lissabon universiteti (1290-jıl tiykar salınǵan, 1911-jıl qayta tiklengen, aldında 8 institut bar), Lissabondaǵı texnika universiteti (1931-jıl tiykar salınǵan), Portu qalasındaǵı universitet (1911-jıl tiykar salınǵan) olardıń eń irileri bolıp tabıladı. Portugaliyada Lissabon ilim akademiyası (1779), Milliy kórkem óner akademiyası (1932), 25 ilimiy izertlew institutı, kóplegen filiallarǵa iye bolǵan Tábiyiy pánler boyınsha izertlew keńesi (1936-jıl Lissabonda dúzilgen), medicina, fizika pánleri, texnika máselelerin islep shıǵıw menen shuǵıllanatuǵın izertlew orayları bar. Pedagogika, tariyx, geografiya, arxeologiya, kórkem óner, til hám ádebiyat ǵayratkerlerin birlestiriwshi 48 ilimiy jámiyet bar. Iri kitapxanaları: Pánler akademiyasınıń kitapxanası (1779), Lissabondaǵı Milliy kitapxana (1796), Koimbra universiteti kitapxanası hám basqalar. Iri muzeyleri: Milliy áyyemgi kórkem óner muzeyi, Milliy zamanagóy kórkem óner muzeyi, Xalıq kórkem óneri muzeyi, Teńiz artı aymaqları etnografıyası muzeyi, Arxeologiya, Bezew kórkem óneri, Áskeriy muzeyler (hámmesi Lissabonda), Koimbradaǵı tábiyat tariyxı muzeyi hám basqa da muzeyler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Portugaliyada kóplegen gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı, eń áhmiyetlileri: "Dia" ("Kún", kúndelik gazeta, 1975-jıldan); "Diariuda Republika" ("Respublika gazetası", kúndelik gazeta, 1820-jıldan), "Diariu notisiash" ("Jańalıqlar gazetası", kúndelik gazeta, 1864-jıldan), "Diariu popular" ("Xalıq gazetası", kúndelik keshki gazeta, 1942-jıldan), "Alavanka" ("Ǵıjaq", aylıq jurnal), "Kapital" ("Paytaxt", kúndelik keshki gazeta, 1968-jıldan), "Publiku" ("Jámiyetshilik", kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Eshpresu" ("Ekspress", háptenama, 1974-jıldan). Luza informaciya agentligi 1987-jılda ilgeri eki agentlik: Notisiash di Portugal hám Ajen-sia Notisioza Ofisial Portugeza — ANOP niń qosılıw jolı menen dúzilgen. Portugaliya radioesittiriw mámleket kompaniyası 1975-jıl dúzilgen. Portugaliya televideniesi, akciya telekompaniyası, 1956-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı bay portugal folklorı tiykar bolǵan, onıń XI ásirge tiyisli úlgileri bizgeshe jetip kelgen. XIII-XV ásirlerge tiyisli ricarlıq lirikası úlgileri dáslepki kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelikler bolıp tabıladı. XV ásir baslarınan tariyxıy xronikalar jaratıldı, olarda tariyxıy waqıyalar ańız hám ráwiyatlar menen qosıp súwretlendi. XV ásir aqırlarınan Oyanıw dáwiri ádebiyatı maydanǵa shıǵa basladı. XVI ásir ortalarındaǵı ekonomikalıq hám siyasiy krizis aqıbetinde ádebiyat ta kriziske ushıradı. XVIII ásir ortalarınan ádebiyatqa aǵartıwshılıq ideyaları kirip keldi. XIX ásirdiń 30-jıllarında romantizm rawajlandı. 50-60-jıllarda bolsa zamanagóy temalarǵa itibar kúsheydi. A. di Kental (1842-91) poeziyası, J. Dinishe (1839-71), J. M. Esadi Keyrush (1843-1900) romanları, A. Enish (1848-1901) pyesaları waqıya hám hádiyselerdi shın sáwlelendirdi. XX ásir Portugaliya ádebiyatında dekadentlik principlerı húkimran boldı. 1926-jıl fashizm diktaturası ornatılıwı úmitsizlik keyipin kúsheytti. 1974-jıl bul diktatura toqtatılǵannan keyin, erkin ádebiyattıń payda bolıwına múmkinshilik jaratıldı. Aldıńǵı jazıwshılar jańa, demokratiyalıq mádeniyat qurıwda aktiv qatnasa basladı.

Arxitektura

Portugaliya aymaǵında eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 1 yarımınan sheńber tárizli rejeli úylerden ibarat qorǵanlı aymaqlar saqlanǵan. Rimliklerden Evordaǵı Diana ibadatxanası qaldıqları (eramızǵa shekemgi III-II ásirler), vestgotlardan 3 nefpn bazilika tipindegi saltanatlı patsha sarayları (VII ásir), arab mádeniyatınan ılaydan jasalǵan turar jaylar qalǵan. XII-XIV ásirlerde kópten-kóp qala jıyınları hám monastr komplekslerin roman hám gotika usılında (Lissabon, Braga, Vizeu, Evorada) qurılǵan. Tamamlanıp baratırǵan romantizm milliy bezew usılı — "manuelino" ushın tiykar boldı. Ispanlar húkimranlıǵı dáwiri (1581-1640) nde qurılıs kriziske dus keldi. XVII ásirdiń aqırı — XVIII ásirde qala qurılısı rawajlandı, arxitekturada barokko hám rokoko ústem boldı (Lissabon qasındaǵı Kelush sarayı, 1747-52, arxitektor M. V. di Oliveyra), XIX ásirde klassicizm rawajlandı. XX ásir arxitekturasında eń jańa qurılıs materialları hám konstrukciyalarınan paydalanıldı. Lissabon hám Portu qalaları rekonstrukciya etilip, imaratlarda quyashtı tosıwshı qurılmalar qollanıldı.

Súwretlew kórkem óneri

Paleolit dáwirinen jartas súwretleri (Santyagu-du-Eshkoral), neolit dáwirinen dolmenlar, ılaydan islengen ıdıslar saqlanǵan. XIII-XV ásirlerde gotika usılındaǵı músinshilik rawajlandı. XV-XVI ásirler Portugaliya súwretshiligi niderland kórkem óneri tásirinde rawajlandı. XVII-XVIII ásirler kórkem ónerinde barokko usılı záwlim músinshilik kórinetuǵın boldı (J. Mashadu di Kashtru, A. Ferreyra dóretiwshiligi), XVIII-XIX ásirdiń baslarındaǵı súwretshilikte sońǵı italyan barokko kórkem óneri dástúrleri klassicizmniń akademiyalıq úyretiw menen almastı. XX ásirdiń 50-jıllarında neo-realistler aǵımı maydanǵa keldi (J. Pamar hám basqa dóretiwshiligi), bul aǵım wákilleri milliy tariyx hám xalıq turmısına múráját etti. Fashist diktaturası awdarıp taslanǵannan keyin, kóplegen súwretshiler demokratiyalıq ózgerislerge úles qosıw maqsetinde dóretiwshilik ete basladı. Xalıq dóretiwshiliginde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlli ılaydan islengen ıdıs hám túrli kórkem buyımlar tayarlaw, toqımashılıq, tor toqıw rawajlanǵan. Muzıkası ispan muzıka mádeniyatı menen ortaq ayrıqshalıqlarǵa iye. Qosıq hám qosıq-oyın janrları kóbirek rawajlanǵan. Miynet hám dástúr qosıqlarınan eń kóp tarqalǵanı — fadu (gitara menen birge aytıladı), eń ǵalabalıq oyın — vira. Gitara, gayta (volinka), zabumba (úlken cilindr tárizli baraban), tambur (kishi baraban), pandeyru hám adufi (dáp hám tórtmuyush formasındaǵı dáp) sıyaqlı muzıka ásbapları bar. Professional muzıka hám óz dástúrlerine iye. Italyan opera kórkem óneriniń tásiri úlken. Dáslepki iri kompozitor M. Portugal (1762-830) 50 den artıq opera jazǵan. "San-Karlush" opera teatrı (1793) hám Milliy konservatoriya (1835, ekewi de Lissabonda), Muzıka akademiyası (Koimbra), Municipal konservatoriya (Portu), 4 simfoniyalıq orkestr, xor kapellası, bir neshe muzıka jámiyeti bar.

Teatr

XII ásirde ápiwayı teatr tamashaları kórsetilgen. XV ásir aqırlarında milliy teatr qáliplesti, oǵan dramaturg, aktyor hám kompozitor J. Visente tiykar saldı. XVI ásir aqırında Lissabonda dúnyalıq teatrlar payda boldı. XVII ásir katolik reaksiya kusheyiwi teatrdı páseńlewge ushırattı. XVIII ásirde aǵartıwshılıq ideyaları teatrǵa nátiyjeli tásir etti. XIX ásir 20-30-jıllarında milliy teatr rawajlana basladı. Lissabonda drama kórkem óner konservatoriyası, milliy teatr dúzildi (1846). XX ásir baslarında teatr túrli modernistlik aǵımlar tásirinde boldı. Lissabonda xanzada Mariya milliy teatrı, Milliy xalıq teatrı, Kórkem teatrı bar. Jáhán eski jazıwshıları dóretpeleri hám milliy zamanagóy dramaturglar (K. Ferreyra, A. Redol) pyesaları saxnalastırılǵan. Jetekshi aktyorları: A. Abranshis, L. Simoinsh, S. Dinij, M. Lalandi hám basqalar.

Kino

1896-jıldan ayırım kino-filmler súwretke alına basladı. 1909-jıl "Portugaliya-film" firması shólkemlestirildi. 20-jıllarda ataqlı portugal rejissyorları — A. di Barrush ("Teńiz qızı Mariya" kórkem filmi, 1930), M. di Oliveyra ("Doru, dáryadaǵı awır miynet", 1931, "Tentek Anika", 1942, hújjetli filmleri) iskerligi baslandı. 60-jıllar aqırınan demokratiyalıq jónelis payda boldı. "Ont" (rejissyorı A. di Masedu), "Doslarım" (rejissyorı Kunya Telish), "Benilde" (1974), "Júwernemek bolǵan muhabbat" (1981 — ekewiniń rejissyorı Oliveyra), "Názik dástúr" (1976, rejissyor S. Santos) filmleri jaratıldı. Figeyrada-Fosh qalasında xalıq aralıq kinofestivallar ótkerildi.