Psixologiya

Psixologiya -insan iskerligi hám haywanlar minez-qulqı processinde haqıyqatlıqtıń psixik sáwleleniwi, psixik processler, jaǵdaylar, hádiyseler, qásiyetler haqqındaǵı pán. Psixologiyanıń izertlew predmetine sezimler hám aqıl obrazları, oylaw hám sezim, iskerlik hám qarım-qatnas sıyaqlı psixologiyalıq processler, kategoriyalar kiredi. Psixologiyanıń tiykarǵı wazıypaları — psixika nizamlıqların, insan psixik jaǵdayları qáliplesiwin filogenetik hám ontogenetik rawajlanıw birliginde ashıwdan ibarat esaplanadı. Usı wazıypalar sheshimin tabıwda psixologiya bir tárepden, biologiya páni tarawları menen, atap aytqanda, fiziologiya menen, basqa tárepden bolsa, sociologiya, pedagogika, mádeniyat tariyxı, logika hám de sociallıq pánler menen bekkem baylanısqa kirisedi. Psixologiya bárinen burın, psixikanıń insanǵa tán forması bolǵan sana hám ózin ózi ańǵarıwdı izertlew etedi.

Áyyemgi dáwirden baslap psixologiyalıq bilimler filosofiya hám medicina pánleri negizinde rawajlanıp kelgen. Grek shıpakerleri Gippokrat, Erasistrat psixikanıń organı miy ekenligin bilgen hám insan janın kosmostıń materiyalıq bólegi retinde ekenin aytqan. Olardıń ideyaları Platonniń "Jan máńgiligi" haqqındaǵı táliymatına keri qoyılǵan. Aristotel „Jan haqqında“ǵı shıǵarmasında psixologiyalıq túsinikler sistemasın islep shıqtı.

Orta ásirlerde psixikaǵa salıstırǵanda hár túrli kórinistegi ǵayrıtábiyiy qaraslar húkimranlıq etti. Sol sebepli psixologiyalıq bilimler rawajlanbay qaldı. Biraq, birpara filosoflar hám shıpakerler (Ibn Sino hám basqalar ) dóretpelerinde bul tarawda alǵa qádem qoyıldı. Insan qásiyetleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar áyyemgi qol jazbalar, esteliklerde óz kórinisin tawa basladı. Túrli mámleketlerde hám qalalarda dúzilgen akademiyalarda (Xorezm, Samarqand, Kiev, Moskva hám basqa qalalarda ) psixologiya maydanınan tıńlawshılarǵa sabaq berilgen.

Evropa oyanıw dáwirinde Leonardo da Vinchi, X.Vives sıyaqlılar psixologiyanıń rawajlanıwına óz úleslerin qostı. XVIII ásirge kelip, M.V.Lomonosov, A.N. Radishchev, G.S.Skovoroda, T.Gobbs, B. Spinoza, G.Leybnits. J.Lokk, K.A.Gelvetsii, A.Golbax, D.Didrolar psixologiyada ádewir jańa ashılıw etti, onı ámeliy maǵlıwmatlar menen bayıttı. Psixologiya XIX ásirdiń 2-yarımına kelip, ǵárezsiz pán retinde ajıralıp shıqtı. Nemis alımı V.Vundt Leypsigda 1879-jıl dáslepki eksperimental laboratoriyanı úskenelewge eristi.

Psixologiya rawajlanıwında XIX ásirdegi eksperimentler bólek orın tutadı. Bul dáwirde psixologiyalıq real haqıyqatlıqtı úyreniw ushın metodlar kompleksi qollanıla baslandı:baqlaw, laboratoriya eksperimenti, tábiyiy eksperiment, iskerlik nátiyjesin analiz qılıw, psixik processlerdi modellestiriw genetikalıq metodı, test, ekspert bahalaw, intervyu, anketa, sorawnama, ómir bayan hám taǵı basqalar. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında bir qatar psixologiyalıq ilimiy mektepler, jónelisler payda boldı: bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm hám taǵı basqalar. Psixologiyaniń rawajlanıwına I.M. Sechenov (psixikaniń reflektor tábiyatı), I.Pavlov (joqarı nerv iskerligi) táliymatları zárúrli úles bolıp qosıldı. Rossiyada V.M. Bexterev eksperimental laboratoriya (Qazan, 1885), Harkov universiteti hám N. N.Langeniń Odessadaǵi labaratoriyasi, G.Chelpanovtıń Kievdaǵi, S.Korsakovtıń Moskvadaǵı, keyinirek V.M.Bexterev, A. Lazurskiy, A.Nechayevlardıń Peterburgtaǵı, V.Chijdiń Yuryev (Tartu, Estoniya)daǵı eksperimental laboratoriyaları psixologiya rawajlanıwına bólek tásir ótkerdi. 1912-jıl Moskva universitetinde "Psixologiya institutı" ashıldı. Sol jılda I.A.Sikorskiy tárepinen Kievda jáhánda birinshi ret "Balalar psixologiyası institutı" payda etildi. XX ásirdiń 1-yarımında Rossiyada K.N. Kornilov, Blonskiy hám basqalar dialektikaǵa tiykarlanǵan ilimiy psixologiyani jaratıwǵa kiristi.

Házirgi zaman psixologiyasi kóp tarmaqlı psixologiyalıq bilimler sistemasınan ibarat pán esaplanıp, óziniń izertlew predmetine iye bolǵan kóplegen tarawlardan shólkemlesken: ulıwma psixologiya, aviaciya psixologiyası, áskeriy psixologiya, differensial psixologiya, psixofiziologiya, injenerlik psixologiyası, kosmik psixologiya, huqıq psixologiyası, medicina psixologiyası, neyropsixologiya, patopsixologiya, pedagogikalıq psixologiya, miynet psixologiyası, sport psixologiyası, arnawlı psixologiya, dóretiwshilik psixologiyası, menejment psixologiyası, marketing psixologiyası, social psixologiya, jas psixologiyası, shólkemlestirilgen psixologiya, dinge sıyınıw psixologiyası, shańaraq psixologiyası, psixologiya tariyxı, genetikalıq psixologiya, ámeliy psixologiya, eksperimental psixologiya, kásip psixologiyası, psixolingvistika, siyasiy psixologiya hám basqa psixologiyanıń tarmaqlarǵa ajıralıwınıń tiykarǵı sebebi onıń quramında qollanıwshı tarawlar payda bolıwı bolıp tabıladı. Psixologiya sanaatda, jámiyet basqarıwında, tálim sistemasında, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat, sport, transport, radio, televideniya hám basqa strukturalarda zárúrli máselelerdi sheshiwde belsene qatnas qılıp atır. Psixologiya erisken jetiskenlikleri shaxs múmkinshiliklerin ámelge asırıw hám olardı háreketke keltiriwde bólek orın tutıp atır hám de sol tiykarda miynet nátiyjeliligin asırıwǵa tásir ótkerip atır. Zamanagóy psixologiyada elektron -esaplaw texnikası, elektr hám ximiyalıq qurallar járdemi menen psixikanı tereń úyreniw sıyaqlılar qollanılıp atır. Psixologiyada ózin ózi baqlaw (introspeksiya) metodı átirapında keskin tartıslar dawam etpekte. Birpara baǵdardaǵı psixologlar onı izertlew ótkeriwdiń tiykarǵı metodı dep aytsa, basqaları bolsa, onıń sheklengenligin tán aladı, bunıń ornına obiektiv metodlardan paydalanıwdı usınıs etedi. Obiektiv metodlar sebepli psixikanıń materiallıq negizi anıqlanǵan,insan ishki múnasábetleri menen subyektiv jaǵdaylar sebep baylanıslılıǵı jalǵız shaxsta, jámáátte kórinetuǵın bolıwı dálillengen. Jáhán jámiyetshiliginde AQSh, Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Shveysariya mámleketlerinde ilimiy izertlew institutları hám oraylarında, universitetlerde psixologiyalıq izertlewler keń kólemde alıp barılmaqta.

Ózbekstanda psixologiya 1928-jıldan baslap házirgi Milliy universitette pán retinde oqıtıla baslandı. 1929-jıl Xalıq bilimlendiriwi komissarlıǵı qasında psixologiya laboratoriyası ashıldı. Keyinirek pedagogika institutlarında psixologiyaniń bir neshe tarawları boyınsha studentlerge bilim berile baslandı. XX ásirdiń 2-yarımında M. Vohidov, M.Davletshin sıyaqlı jergilikli kadrlar jetilisip shıqtı. Házirgi dáwirde psixologiya pánleri doktorlari V.Tokareva, E.Ǵoziyev, B.Qodirov, Ǵ. Shoumarov, R.Gaynutdinov, V.Karimova, Sh.Barotov, A.Jabborov, R.Sunnatovalar psixologiyaniń ulıwma psixologiya, pedagogikalıq hám jas psixologiyası, social psixologiya tarawları boyınsha izertlew jumısların ámelge asırmaqta. Psixolog qániygeler tayarlaw hám izertlew jumısları Ózbekstan milliy universiteti, SamDU, Ferǵana universiteti, Qarshı universiteti, Termiz universiteti bazalarında jolǵa qoyılǵan. Ózbekstanda psixologiyalıq xızmet engizilgen jáne onıń tarmaǵı barǵan sayın keńeyip barıp atır.

Derekler

Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.