Qabusnama

Wikipedia, erkin enciklopediya

Qabusnama parsı-ta'jik tilinde jazılg'an Shıg'ıstın' ullı didaktikalıq shıg'armalarınan esaplanıp, XI a'sirde xatqa tu'sken. Kitaptın' avtorı Unsurul-Maomiy Qa'yqawıs Kaspiy ten'izinin tu'slik jag'alarında jasawshı qabilalardan bolıp, ilimdi teren' iyelegen o'z zamanının' belgili patshalarınan boldı. Ol ma'mleketti ilim tiykarında basqarıwdı qa'legen, adamlar arasındag'ı qarım-qatnas, a'dep-ikramlılıqqa u'lken ma'ni beretug'ın adam edi. Sonın' ushın da ol turmıstan alg'an o'z ta'jiriybelerin balasına da u'yretiwdi maqul ko'rgen. Sol tiykarda o'z balasına wa'siyatnama tiykarında bir kitap jazıp qaldırıwdı maqset etken. Biraq. bul kitaptı tek bir patshanın'o'z balasına jazg'an wa'siyatnaması sıpatında qarap bolmaydı. Sebebi kitap Orta a'sirdegi estetikadıq taliymatlardı tolıq o'z ishine alg'an.

"Qabusnama" 1082-1083-jıllar arasında jazılg'an. Bul da'wirde Qa'yqawıs 63 jasqa shıqqan bolıp: "Perzentim, men qartaydım. Qartayg'an adamnın, turmıs ta'jiriybeleri mol boladı. Sonın ushın da sag'an estelikke bir kitap jazıp qaldırıwdı maqset ettim" dep aytadı.

Son'ın ala bul kitap u'lken dan'qqa iye bolıp du'nyanın' ko'p g'ana tillerine awdarıldı. Qa'llibek İsmayılov awdarmasındag'ı "Qabusnama" 1987, 1991-jıllarda eki ma'rtebe qaraqalpaq tilinde baspadan shıqtı.

Bul kitap negizinen didaktikalıq tiykarda jazılg'an bolıp adam balasının' turmısta tutatug'ın ornı bilim iyelew, dos tan'law, o'zinin' baxtı ha'm qa'dir qımbatı jolındag'ı gu'resleri haqqında so'z etedi. Sonın' ushın da avtor bul joldın' tiykarg'ı tu'yinleri ta'rbiyag'a baylanıslı dep biledi. Qırıq to'rt baptan ibarat bolg'an bul kitaptın' ha'r bir babında adamzat ta'rbiyasının' en' a'hmiyetli ma'seleleri sheshilip baradı. Sonlıqtanda bul baplardın' ha'mmesi de wa'siyat tu'rinde jazılg'an. Ma'selen: "Ata-ananı hu'rmetlew haqqında", "O'nerdin' artıqmashılıg'ı", "Sheshenliktin' a'hmiyeti", "G'arrılıq ha'm jigitlik", "Sharap ishiw yaki ishpeslik qag'ıydaları", "Miyman ku'tiw", "Ishqı muhabbat haqqında", "Monshag'a tu'siw", "Uyqılaw", “Du'nya-mal jıynaw", "Perzentti ta'rbiyalaw", "Dos tan'law", "İlim iyelew", "Shayırlıq penen shug'ıllanıw", "Xızmetkerlik" ha'm tag'ı basqalar.

Avtor haqıyqıy adamlarda u'sh tu'rli belginin' saqlanıwın qa'leydi:

  1. Aqıllılıq
  2. Hadallıq
  3. Jomartlıq.

Mine usı u'sh tu'rli belgi haqıyqıy insanlarda saqlanıwı kerek.

Qa'yqawıstın' pikiri boyınsha "Jomartlıq" - degen kezsiz saqıylıq emes. Ba'lki bunın'da o'z aldına qoyg'an ma'qsetleri bar. Sonın' ushında ol jomartlıqtın o'zinde u'sh toparg'a bo'lip qaraydı.

  1. ma'rtlik - yaki bolmasa aytqan so'zin orınlaw.
  2. tuwrılıq - sheshiliwi za'ru'r bolg'an ma'selege tuwrı qatnas jasaw.
  3. qayır-saqawatlı bolıw.

Sonın' menen birlikte "Qabusnama" avtorı ha'r bir topardın' minez-qulqın, olardın' ja'miyette tutqan orınlarında belgilep o'tedi. "Adamlardın' ko'pshiligine jomartlıq penen hayyarlıq ta'n na'rse. Bul o'nerlerde batırlıq, ma'rtlik, sabır-qanaat, wa'de-opag'a qılap etpew, sap ju'reklilik, haqıyqatlıq ba'ri aralasıp ju'redi. Ja'ne de aytaman, qulg'a, gedeyge azap bermew kerek. A'zzilerge ma'det berip, olardı qollap quwatla. Jaqsılardı jamanlardın' azaplanıwınan qorg'aw kerek. A'y balam, a'mel adamlarının' ha'reketi hayyarlıqqa jaqın keledi. Sebebi a'meldin' o'zi de hayyarlıq penen jetilisip baradı. Biraq ken'peyillik, miyman-doslıq, saqıylıq, tuwrılıq, haqıyqat izlewshilik, tazalıq, jaqsı qurallanıw a'mel adamları ushın ta'ndur."

Sonın' ushında Qa'yqawıs aqıllılıqqa u'lken itibar beredi. Ol aqıldın' o'zinde ekige bo'lip qaraydı.

  • Tuwma aqıl. Bunday aqıl a'zelden Allataala ta'repinen sıy sıpatında beriledi. Onı ha'r bir adam o'zinshe jetildirip barıwı kerek.
  • Muqtasib - yaki bolmasa qosımsha aqıl. Bul aqıl ilimiy kitaplar ha'm turmıs ta'jiriybeleri arqalı ju'zege asadı. Usı ekewin biriktire alg'an adam g'ana haqıyqıy aqıllı adam bolıp esaplanadı. "Eger quday sag'an a'zeliy (ta'biyiy) aqıldı bergen bolsa, sen qosımsha aqıldı u'yrenip alıw ushın miynet et. Sonda g'ana sen ba'rshe xalıq arasında a'jayıp ha'm a'ziyz adam bolasan'... Atan' bolsa atan'nan u'yren. Bolmasa bul bag'darda anadan a'ziyz adam joqdur".

Qa'yqawıs bul kitapta ko'birek ta'rbiya haqqında aytadı. Onın' pikirinshe adamdı ko'birek ta'rbiyalaytug'ın na'rse turmıs. Turmıstın' ta'rbiyası ha'r qanday dana mug'allimnen de ku'shli. Bul haqqında avtor to'mendegishe aytadı : "Eger adamdı turmıs ustazı dana etpese, hesh qanday dana og'an aqıllı so'z u'yretiw ushın a'were bolmasın. O'ytkeni miyneti zayag'a ketedi" - deydi.

Biraq adam parasatlı, hikmetli so'zlerdi tın'lawdan jalıqpawı kerek. Sebebi adam eki tu'rli boladı. Birewi - u'yretiwshi. Ekinshisi - u'yreniwshi. "Tın'lay-tınlay dana bolarsan'" - degen so'zler sonnan qalg'an. Qulag'ın'a qonımsız biyhuwda so'zlerdi esitiwden qash. Biraq hikmetli so'zlerdi u'yreniwden jalıqpa. "Anadan tuwılg'an na'resteni jer astında saqlap, su't berip, sol jayda o'sirse, anası og'an hesh-qanday so'ylemese, adam so'zin esitpese, ol bala u'lkeygennen keyin saqaw boladı. Sonın' ushında so'z bala ushın jaslıg'ınan joldas bolıwı kerek".

Avtordın' aytıwınsha jaqsı so'z ta'rbiyanın' tiykarg'ı quralı. So'zdin' ma'nisli qollanıwı adam xarakterinde tiykarg'ı jolg'a salıp jiberedi. Bunnan tısqarı ol: "Adam balası o'mirinshe ta'rbiyalanıp barıwı kerek. Jaman adam joq, jaman ta'rbiyalanıw bar" - degen sheshimge keledi.

Qullası, Qa'yqawıstın' bul shıg'arması Shıg'ıs pedagogikasının' en' bir xarakterli kitaplarınan esaplanadı. Sonın' ushında bul kitap orta mekteplerde pa'n sıpatında oqıtıladı.