Qara úy bezewleri

Qara úy pitkennen soń onıń dáskelerin tayarlaw úy biykesiniń wazıypası bolıp, úydi barlıq baw-shuwı menen tolıqtırıp bezew ushın ádewir waqıt ketken. Sebebi, bul bezew buyımlarınıń bári qol menen islengen, yaǵnıy órmekte toqılıp, olar ishki, sırtqı bezewler bolıp bólinedi.

Ishki bezewleri

Qara úydiń eń birinshi hám eń tiykarǵı ishki bezewleriniń biri aq basqur dep ataladı. Atınıń ózi úydiń bas bezewi ekenin dálillep tur. Bul qoldan urshıq yamasa sharqta iyirilgen paxta hám jún jipten toqıladı. Uzınına órmekke tartılǵan paxta jip eris, al kesesine ótkeretuǵını arqaw dep ataladı. Qaraqalpaqta birlesip atqarǵan bul isti «Biri arqaw, biri eris» dep húrmetlew usınnan kelip shıqqan. Usı ekewiniń arasına hár túrli reńdegi jún jiplerden naǵıs salınǵan. Uzınlıǵı 12-15 metrlik aqbasqurlar úydiń sırtınan uwıqtıń búgilgen jerinen naǵısı ishke qaratıp tartıp baylanadı. Shıyratılǵan jip bolıp pitken eki ushı uwıqqa baylanadı. Onıń naǵısları ósimlik tárizli (daraq naģıs, shaqa naģıs, gúl naģıs], haywanatlardıń múshelerinen [qos múyiz, toqalaq múyiz, ģarģa múyiz) sonday-aq geometriyalıq múyeshliklerden ibarat bolıp, uwıqlardıń arasınan anıq kórinip turadı, ol aralas usıl úlgisi menen toqıladı. Aq basqurlardıń tómenine kerege menen uwıqtıń birikken jerinen joqarıǵa naǵısı ishke qaratılıp sırttan qızıl basqur tartıladı. Bul da otawdıń ishki bezew buyımı, qoldan iyirilgen jún jipten terme, yaǵnıy túksiz palas usılında toqıladı, naǵısları iri (bawırsaq gúl) naǵıslardan, geometriyalıq múyeshliklerden ibarat boladı. Beldew menen beljiltiń usılı tap aqbasqurdaǵıday boladı, ayırmashılıǵı hár bir pitken naǵıstıń arasına kesesine terme usıl menen bir neshe qatar mayda naǵıslar toqıladı. Beljip aqbasqurǵa usap qara úydiń sırtınan naǵısı ishke qaratılıp keregeniń dál ortasınan tartıladı. Al, beldew bolsa qara úy tigilip, shiy tutılǵan soń, beljiptiń tusınan sırt jaǵınan tutıladı hám naǵısı sırttan kórinedi. Xalıq dástanlarındaǵı «Beldewge atın bayladı» degen qatarlar beldew qara úydiń sırtqı bezewi ekeninen dárek beredi. Bulardan basqa ishki bezewler haqqında aytsaq, "esikbas, qarshın, ishki janbaw, iyinbaw", tórge kesispe (ayqısh-uyqısh) etip tartılatuǵın kerege kórinisindegi múyeshliklerden payda etip turǵan "qızıl qur, aralas qur, túrkmen qurlar", toǵınnan tómenge qaray tartılǵan bir neshe jup "shańaraq baw (geyde bunı ayaq baw depte ataydı) izba, dizbe, kerege baw, kergiler hám shamashlar" bar. Esik bas qara úydiń ergeneginiń joqarısına tutılatuǵın uzınsha kórinisli kishkene gilemshe, túkli usıl menen toqılıp "múyiz" naǵıslar menen bezeledi. Usı esikqastıń eki qaptalınan tómenge qaray qıyalap ishki janbaw tartıladı. Janbawdıń toqılıw texnikası aralas usılda naǵıslap toqıladı, shetlerine "shayan túyin" texnikasında islengen shashaqlar salınadı. Iyinbaw ensiz bezew bolıp ishki janbawdıń sál joqarısınan tartıladı. Kergi qara úydiń shep tárepinen keregege ildiriletuǵın astarlanǵan, enli, qalta kórinisli buyım. Ishine aģash tabaq, shómish, qasıqlar, salınadı. Qarshın túkli usılda toqılǵan, astarlanǵan ensiz kishkene gilemshe, naǵısları "qarshıngúl, tuyaqgúl" atamalarınan ibarat, qara úydiń tórine qoyılatuǵın oyma naǵıslı sandıqtıń ústine júktiń astına jıynalatuǵın, ishine kiyim salınatuǵın, buyımnıń bet jaǵı bolıp esaplanadı. Kiyimlerdi salıp qoyatuǵın ekinshi buyımnıń atı boģjama dep ataladı. Bul jún jipten naǵıssız etip, alasha texnikasında toqıladı, eki sheti úsh múyeshlik etip tigiledi. Qara úydiń shańaraǵınan tómenge qaray tartılǵan reńli jiplerden esilip islengen bawlardıń ushları pópeklenip, jup-juptan baylanadı. Sonday-aq, tap usınday kerege bawlar qara úydiń bir neshe jerinen aylandırıp baylanadı. Jası úlkenlerdiń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda bunday shaqshaqlı bawlar perzentleri, aqlıq-shawlıqları kóp bolıp, "Túbi bir, shaqası mıń bolsın" degen tilekti bildiredi eken. Ízba ensiz terme usılında toqılǵan buyım, jińishke kórinisli, keregelerdi bir-biri menen biriktiriwde, al, dizbe bolsa keregelerdiń bekkem turıwı ushın tartıp baylawda qollanıladı. Aldıńǵı úzikke tigilip ishten tórge kesispe kórinisinde tartılatuǵın qurlar geometriyalıq naǵıslar menen ápiwayı terme usıl menen toqıladı.

Dárekler

1. M.Nızanovtıń "Qaraqalpaqlar" kitabınan